Hugur - 01.01.2008, Page 128

126
Kristján Kristjánsson
eða sjálfsvirðingu. Það sé merkingarlaust eða óendanlega brotakennt. Því ber að
vekja athygli á hve róttæk og langsótt kenning Gergens er.
Vandinn við texta Gergens um þetta efni er nefnilega sá - eins og við marga af
sama sauðahúsi — að hann minnir meira á uppskrúfað skáldamál en fræðilega
greinargerð. Hvað merkir raunverulega allur þessi orðaflaumur um kristalssjálfið?
Hvernig kemur það heim og saman að hafna hlutlægum sannleika yfirleitt en setja
um leið fram „óræk sannindi" um yfirburði hins póstmóderníska sjálfs yfir mód-
erníska sjálfið? SarahTracy undrast í nýlegri ritgerð hvers vegna almenningur hafi
enn ekki tekið sönsum og lagað vitund sína að hinu póstmóderníska sjálfi heldur
tali enn í módernískum anda um að losa sig við „sjálfsblekkingu" og „finna sjálft
sig“. Þar sem vitundarvakningin virðist ekki ætla að eiga sér stað sjálfkrafa tekur
Tracy sér fyrir hendur að þoka henni áleiðis (2005). Það virðist ekki hvarfla að
henni að ímynd hins póstmóderníska sjálfs hafi ekki síast inn í vitund fólks vegna
þess að hún stangist öldungis á við hversdagslega reynslu þess af sannleika og
blekkingu um sjálft sig og aðra. Vitaskuld eru það engin ný sannindi að sjálfs-
hugmyndir fólks verði til í samskiptum við aðra; það er til dæmis kjarninn í frægri
kenningu Meads um táknbundin samskipti. En Mead-veijar ásaka póstmódernista
um að félagsvæða ekki einungis sjálfið heldur grafa undan því og skilja það eftir á
berangri - það verði í raun óskiljanlegt, samkvæmt póstmódernismanum, hvernig
einn hugur geti náð sambandi við annan og myndað félagstengsl (Dunn, 1997).
Hvernig skýrir Gergen sjálfsþroska og sjálfshvörf? Samkvæmt kenningu hans
geta sjálfshvörf átt sér stað vandkvæðalaust á hverju einasta augnabliki þegar við
snúum nýjum flötum kristalssjálfs okkar að öðrum. Allur sjálfsþroski er því í raun
sjálfshvörf. Um þessa kenningu er tvennt að segja. I fyrra lagi fer hún algjörlega í
bág við reynslurannsóknir sálfræðinga á sjálfshugmyndum einstaldinga sem virð-
ast vera ótrúlega stöðugar og ónæmar fyrir breytingum (sjá kafla IV). I síðara lagi
gerir kenningin Gergen ókleift að skýra muninn á þroskaferli barns við venjulegar
aðstæður og þroskaferli barns sem lendir í höndunum á kennurum á borð við
Escalante, Keating eða Brodie. Það ber heilbrigða skynsemi ofúrliði að halda því
fram að fólk almennt, og ekki síst börn, geti breytt sjálfú sér á róttækan hátt að
eigin hugþokka hvar og hvenær sem er, bara með því að ákveða að snúa nýjum
snertifleti kristalssjálfs síns að öðrum. Sjálfshvörf eru miklu torveldari, sjaldgæfari
og viðsjálli en Gergen gerir ráð fyrir.
III Vaxtarsjálfið
Bók Carol S. Dweck, Self-lheories (1999), dregur saman niðurstöður þriggja ára-
tuga rannsókna hennar og samstarfsfólks hennar á sjálfinu og þroska þess. Bókin
er afar upplýsandi og ögrandi lesning, ekki síst fyrir áhugafólk um menntamál.
Nýjasta bók hennar Mindsets (2006) bætir því miður litlu við fyrri skrif nema
dæmisögum, endurtekningum og útþynntu sjálfshjálparhjali.
(a) Fræðilegar forsendur. Aðferðafræði Dweck byggist á félagsmótunar- og
hugfræðilíkani um manninn. Skoðanir fólks, ekki síst á sjálfú sér, mynda merk-