Hugur - 01.01.2008, Síða 134

132
Kristján Kristjánsson
allar kenningarnar veiti vissa innsýn í sjálfshvörf þá nái engin þeirra að fanga eðli
þeirra. Kenning Gergens um kristalssjálfið skýrir kvik sjálfshugmynda á fjöl-
hyggjutímum. En heimspekilegar forsendur hans eru léttvægar og hann klæðir
sjálfshvörfin í hversdagsgarma sem eiga illa við þau. Vaxtarsjálfskenning Dweck
sýnir okkur hve nauðsynlegt er að við trúum því að sjálfshvörf séu möguleg til að
eiga kost á þeim. En tvískiptingar hennar í þá sem geta og geta ekki breyst og í
gott og vont hrós eru einfeldningslegar - og hið nauðsynlega skilyrði hennar um
trúna á sjálfshvörf er ekki endilega nægilegt. Kenning Swanns um jafnvægissjálfið
upplýsir breytingatregðu okkar en varpar um leið óræðum dularljóma á hvers
vegna nokkur geti rifið sig upp úr ríkjandi fari.
Hvert er að leita skýringa ef þessar duga ekki? Ég ætla að ljúka máli mínu með
stuttri ábendingu. Þótt Grikkirnir fornu hafi ekki haft neitt orð í máli sínu sem
samsvarar nútímamerkingu orðsins „sjálf ‘ þá eru rit þeirra - ekki síst Aristótelesar
- krökk af umfjöllun um álit fóUcs á sjálíú sér og hvort það telur sig mikils eða h'tils
virði (sjá Kristján Kristjánsson, 2002, s. 81-116; Kristján Kristjánsson, 2007). Það
sem greinir umræðu Aristótelesar um þetta efni frá áherslu nútímasálfræðinga er
sú forsenda hans að það sem mestu skipti sé ekki hver hugmynd manns sjálfs um
þetta efni sé heldur hvort hún sé sannleikanum samkvæm eða ekki (t.d. hvort
maður sé í raun mikils eða lítils virði). Og þegar Aristóteles talar um jafnvægi
hugans, til dæmis í sambandi við hinn guUna meðalveg dygðanna, þá er hugmynd
hans ætíð sú að jafnvægi hugans sé um leið jafnvægi líkamans og það samsvari á
einhvern hátt jafnvægi náttúrunnar í kringum okkur og þeim hlutlæga sannleika
sem hún láti okkur í té.
Það hefur stundum hvarflað að mér hvort nútíma sálfræðingar hafi glatað til-
finningunni íyrir aðdráttarafli þess sannleika sem býr utan mannshugans. Ef til
vill er besta lýsingin á því sem átti sér stað í kennslustundunum hjá Escalante,
Keating og Brodie sú að þar hafi nemendur uppljómast af sannleika: gert sér grein
fyrir því að sjálfshugmyndir þeirra voru ekki aðeins kyrrstæðar og þrúgandi sálrænt
séð heldur ósannar. ekki í samræmi við þá möguleika sem heimurinn bauð þeim
upp á. Með því að víkja hinum hlutlæga sannleika til hliðar og einblína á „sjálfs-
hugmyndir" þá girða sálfræðingarnir sem hér hefúr verið fjallað um fyrir sígilda
skýringarleið; og ég efast um að það sé heillavænlegt. Þessi ábending kann að
þykja gamaldags frá sjónarhóli þeirra sem aflýst hafa hinni klassísku upplýsingu
og arfleifð hennar. Við hin þumbumst við.1
Ég þakka Atla Harðarsyni, Braga Guðmundssyni og Sigurði J. Grétarssyni yfirlestur og góð
ráð.