Hugur - 01.01.2008, Síða 156

154
Hjörlefur Finnsson ogDavíð Kristinsson
III. Ofmat og vanmat á hugmyndafræðifrjálshyggjunnar
Einar Már álítur drifkraft samfélagsbreytinga sem sagt helst vera að finna í ráð-
andi hugmyndafræði. Þetta veldur ofmati á áhrifum frjálshyggjunnar sem hug-
myndafræði og gerir þá staðreynd óskýra að kapítalismi og frjálshyggja eru ekki
eitt og hið sama. Sá fyrrnefndi er breytilegur: kapítalismi nítjándu aldar var ólíkur
velferðarkapítalisma tuttugustu aldar og hnattvæddur kapítalismi samtímans er
frábrugðinn fyrri gerðum hans. Það sem breytist eru framleiðsluhættirnir, ásamt
útþenslu- og vaxtarsviði kapítalismans. Það sem réttlætir, þrátt fyrir þetta, að setja
þessar ólíku gerðir undir einn hatt, er að kapítalisminn er ákveðin tegund sam-
skiptakerfis sem kemur skipan á samskipti fólks eftir ákveðnum reglum valds og
vaxtar. I einfölduðu máli er kapítalismi í fyrsta lagi stigveldiskerfi valds þar sem
mismikið auðmagn segir til um, með tilvísun í verðgildi, afstæða valdastöðu ein-
staklinga, hópa og stétta, og skilgreinir samskipti þeirra.281 öðru lagi gengur kap-
ítalismi út á vöxt. Hann getur lifað af stutt krepputímabil neikvæðs vaxtar en rís
síðan upp úr öskustónni og tekur að vaxa sem aldrei fyrr: framleiðslan verður að
aukast. I þriðja lagi er skilgreining einkaeignaréttar grunnforsenda kapítalísks
samfélags því hann gerir auðsöfnun mögulega. Og í ijórða lagi er kapítalismi
aldrei „hreinn“ heldur tengist hann ávallt öðrum valdaformgerðum stigveldis-
bundins samfélags. Það er tækt að kalla samfélög kapítalísk þegar tilvísun til verð-
gildis, eignarréttar og framleiðsluaukningar er ráðandi innan samskiptakerfa
þeirra. I þeim skilningi má segja vestræn samfélög kapítalísk frá og með iðn-
byltingu átjándu og nítjándu aldar. Slík samfélög geta lifað með öðrum valda-
stofnunum, kirkjunni, háskólum o.s.frv., svo lengi sem þær hindra ekki vöxt þeirra.
Sama gildir um hugmyndafræði: kapítalismi getur lifað með hvaða hugmynda-
fræði sem er svo lengi sem hún hefur ekki áhrif á grunnstoðir hans og vöxt - þótt
vissulega saki ekki að hún hafi jákvæð áhrif á vöxt hans.29 Annað er uppi á ten-
ingnum þegar stofnanir, valdaformgerðir og hugmyndafræði hindra vöxt kapítal-
ismans; þá beinist kraftur hans að því að leysa þær upp, uppræta eða innlima.
Þannig hefur kapítalismi verið einn helsti drifkraftur samfélagsbreytinga frá
tilkomu iðnbyltingarinnar. Velferðarríkið var kapítalískt enda hindruðu tilslakanir
auðmagnseiganda í átt til aukinna alþýðuréttinda ekki vöxt hans og höfðu jafnvel
28 Þetta skýrir auðsöfnun einstaklinga sem nær langt fram yfir mögulega neyslu eða uppfyllingu
þarfa þeirra, fjölskyldna, vina og afkomenda. Slík auðsöfnun hækkar viðkomandi í valdastig-
anum.
29 Listi einræðis- og harðstjórnarríkja þar sem auðvaldið lifir eða lifði með hugmyndafræði
andstæðri klassískri frjálshyggju og nýfrjálshyggju er langur: Chile, Argentína, Brasilía,
Indóncsía, Rússland, Kína, svo fáein séu nefnd. I þessu samhengi er þó veigamikill munur á
nýfrjálshyggju og klassískri frjálshyggju, þar sem hin fyrrnefnda hefur tilhneigingu til að fella
allt frelsi undir markaðsfrelsi. I orði kveðnu gengur þó hugmyndafræði nýfrjálshyggjunnar
einnig út á að verja borgarlegt frelsi lýðræðis og stjórnmála. Um þetta sjá Naomi Klein, The
Shock Doctrine. 'Ihe Rise of Disaster Capitalism, New York: Metropolitan Books 2007. Þótt
hin áhugaverða kenning Klein feli í sér sterkari afstöðu til tengsla frjálshyggju Miltons
Friedman við auðmagnshagsmuni og einræði en hér er haldið fram, staðfestir hún að einræði
og kapítalismi geta lifað í góðri sambúð.