Hugur - 01.01.2008, Blaðsíða 157

„Sápukúlur tískunnar
155
jákvæð áhrif, eins og í tilviki fordismans sem Einar Már minnist á.3° Auðmagns-
eigendur gerðu jafnvel hugmyndafræði velferðarríkisins að sinni því hún tryggði
frið á vinnumarkaðnum, hindraði byltingu, jók neyslu og þar með framleiðslu.31
Þegar vestrænn kapítalismi lenti í kreppu í kringum 1970, sem náði hámarki í
olíukreppunni haustið 1973, byrjaði blaðið hins vegar að snúast við. Framleiðslan
varð að brjótast út úr vítahring stöðnunar og hnignunar. Fram spruttu ný út-
þenslusvið kapítalískrar framleiðslu sem kröfðust breytinga á samfélaginu og þar
með nýrrar hugmyndafræði sem réttlætti þær.321 ljósi þessa verður að segja að
Einar Már ofmeti frjálshyggjuna sem primus motor, þótt hún hafi vissulega styrkst
í tengslum við þessar samfélagsbreytingar. Frjálshyggjan fann ekki upp ný út-
þenslusvið framleiðslunnar þótt hún hafi átt virkan þátt í réttlætingu þeirra og
upplausn sumra þeirra valdastofnanna sem stóðu í vegi fyrir útþenslunni. Það var
með öðrum orðum ekki hugmyndafræði frjálshyggjunnar heldur kapítalískt sam-
félag sem varð að brjótast út úr hnignun framleiðslunnar.
I ljósi ofmats Einars Más á hugmyndafræði ftjálshyggjunnar, sem hann gerir að
frumhreyfli, er sláandi hvernig hann vanmetur hana um leið. Sé þessi hugmynda-
fræði í raun hreyfiafl ógurlegra samfélagsbreytinga væri ástæða til að taka hana
alvarlega. I meðförum Einars Más fær maður hins vegar á tilfinninguna að hún sé
hálfgert grín. „Þegar árið 1944 og síðan aftur 1960 reyndi einn af fyrirrennurum
frjálshyggjunnar að vekja hana upp á ný“ (158), skrifar Einar Már og á væntanlega
við austurríska hagfræðinginn og stjórnmálaheimspekinginn Friedrich A. Hayek
og rit hans Leiðina til ánauðar (The Road to Serfdom) og Frelsisskrána (The
Constitution ofLiberty).33 Eins og aðra meinta „rugludalla" frjálshyggjunnar af-
greiðir hann Nóbelsverðlaunahafann í örfáum orðum: hann hafi haldið „því fram,
að hjá því gæti ekki farið að velferðarþjóðfélagið myndi tortíma frelsi og lýðræði.
En í stöðugu þjóðfélagi Vesturlanda var þessi kenning svo augljóslega fáránleg, að
hæpið var að nokkur gæti tekið hana alvarlega.“ (158) Nú eru kenningar af þessu
tagi óneitanlega gagnrýni verðar. En rétt væri þó að taka þær alvarlega í stað þess
30 ,„Ég borga verkamönnum mínum vel,‘ á Henry Ford að hafa sagt, ,svo þeir hafi efni á að
kaupa bílana sem ég framleiði'. Innan ramma þjóðríkis fer því rekstur fyrirtækja í ákveðinn
farveg: markmiðið er ekki að græða sem mest á sem stystum tíma heldur hafa öruggt lifibrauð
til frambúðar og veita sér og öðrum atvinnu.1* (321) Hér eins og víðar einfaldar Einar Már
flókna málavöxtu. Fordismi er fyrst og fremst sögulegur framleiðsluháttur vestrænna iðnríkja
sem umbreytti framleiðsluaðferðum með skiptingu niður í skilgreind verkatriði, stöðlun og
færibandinu, með tilheyrandi framleiðniaukningu, fjöldaframleiðslu og neyslusamfélagi.
Hugmyndafræði Fords er gjarnan nefnd fordismi og stundum „velferðarkapítalismi". Beiting
fyrrnefndra framleiðsluaðferða var leið Fords til að græða sem mest á sem skemmstum tíma og
er „velferðarkapítalismi“ hans umdeildur vegna forsjárhyggju og andstöðu við verkalýðsfélög.
31 Dæmi um þetta er „New Deal“ Roosevelts forseta sem reif Bandaríkin upp úr heimskreppunni
á fjórða áratugnum og byggði á hagfræðikenningum Johns Maynards Keynes um blandað
hagkerfi, hlutverk ríkisins við að halda uppi félagsþjónustu, atvinnu og stjórna verðbólgu.
32 Um ný útþenslusvið kapítalískrar framleiðslu sjá Hjörleifur Fmnsson, „Af nýju lífvaldi: Líf-
tækni, nýfrjálshyggja og lífsiðfræði", Hugur 15 (2003), s. 174-196; og sami, „Ótti á tímum
öryggis. Öryggisneysla og áhættustjórnun í eftirnútímanum", Hugur 18 (2006), s. 132-154.
33 Sjá Leiðin tildnauðar, þýð. Hannes Hólmsteinn Gissurarson, Reykjavík: Almenna bókafélagið
og Félag frjálshyggjumanna 1980.