Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2010, Blaðsíða 307

veður hefur leyft, en ljóst er að til verksins þarf í framtíðinni öflugra sanddæluskip. í
tilkynningu til Skipulagsstofnunar um matsskyldu í október sl. var gert ráð fyrir að
dýpkun á næstu þremur árum yrði töluvert meiri en áður var áætlað, eða samtals um
320.000 m3. Siglingastofnun íslands hefur því boðið dýpkunina út og buðu tvö innlend
og fjögur erlend fyrirtæki í verkið, en samið var við íslenska gámafélagið sem átti lægsta
tilboðið. Dýpkunarefnið hefur hingað til verið losað í sjóinn vestan við höfnina, en þar
sem losunarstaðurinn er nálægt lögnum til Vestmannaeyja, er fyrirhugað að aðallosunar-
staðurinn í framtíðinni verði suðaustan við Landeyjahöfn. Það verður forvitnilegt í lok
árs að skoða magn dýpkunarefnis fyrir árið 2010, og þá sérstaklega hve mikið hefur verið
losað í sjó.
Uppdæling skeljasands í Faxaflóa fyrir sementsverksmiðju á Akranesi
Á sjötta áratug síðustu aldar urðu kaflaskil í uppdælingu efnis af hafsbotni, en þá hófst
sú efnistaka sem helst er horft til í dag. Farið var að dæla upp efni utan hafnanna, oft til
sérstakra nota, í sumum tilfellum alllangt frá landi og yfirleitt á mun meira dýpi. Slíkar
breytingar kölluðu á öflugri sanddæluskip.
En lítum fyrst á aðdraganda þessara kaflaskila í uppdælingu efnis. Talið er að fyrstu
hugmyndir um framleiðslu sements úr íslenskum hráefnum hafi komið fram í upphafi
síðustu aldar [10,11]. Erlendis er aðalhráefnið í portlandsementi náttúrulegt kalsíumkar-
bónat, kalsít (CaC03) og er krít notuð víða, en einnig annar kalksteinn. Erlendis myndar
kalsít bergtegundina kalkstein, en hérlendis er eiginlegur kalksteinn ekki þekktur. Kalsít
var unnið úr kalsítgangi við Mógilsá í Esju á 19. og 20. öld og brennt í kalkofninum í
Reykjavík, sem Kalkofnsvegur er kenndur við. Mun kalsít þetta hafa verið til athugunar
í upphafi aldarinnar sem aðalhráefni fyrir sementsverksmiðju, en magn þess var alltof
lítið [11]. Fljótlega munu því hafa komið hér upp hugmyndir um að nýta skeljasand sem
aðalhráefni til sementsframleiðslu, þar sem skeljar eru mestmegnis kalsíumkarbónat
(aragónít), en slíkt var þekkt erlendis en ekki algengt. Allt mun þetta þó hafa verið laust
í reipunum, uns komið var fram á fjórða áratuginn [11].
Á árunum 1934-1948 fóru fram rannsóknir íslenskra og danskra sérfræðinga á skelja-
sandi úr fjörum á vestanverðu landinu, í leit að aðalhráefni fyrir fyrirhugaða sements-
verksmiðju. Rannsóknirnar beindust fljótlega að fjörum í Patreksfirði og Önundarfirði og
voru þær skoðaðar nánar. í greinargerð sem fylgdi með frumvarpi til laga um sements-
verksmiðju sem lagt var fyrir Alþingi árið 1947, var gert ráð fyrir að verksmiðjan yrði
reist í Önundarfirði, en í lögunum voru ekki ákvæði um staðsetningu hennar. I janúar
1949 var skipuð nefnd, undir forystu Jóns E. Vestdal, til að ljúka rannsóknum og
undirbúningi að byggingu sementsverksmiðju og
skilaði hún af sér í júní sama ár. Meirihluti nefnd-
arinnar vildi leita að skeljasandi utan Vestfjarða,
eða nær aðalmarkaðssvæðinu. Ráðist var í að kanna
stóran hluta strandlengjunnar við Faxaflóa og stór
svæði úti í flóanum. Svæðið meðfram Syðra-Hrauni
í Faxaflóa var kannað á varðskipinu Sæbjörgu og
fannst þar 2-3 km breitt belti af hreinum eða því
sem næst hreinum skeljasandi á um 50 km2 svæði. I
ágúst 1949 var síðan tekin ákvörðun um að sements-
verksmiðjan yrði reist á Akranesi, og mun þessi ný-
fundni skeljasandur í Faxaflóa, í 8-10 sjómílna fjar-
lægð frá Akranesi, hafa átt sinn þátt í staðarvalinu.
Kaflaskil urðu í uppdælingu efnis af hafsbotni árið
1953, en þá var að öllum líkindum gerð fyrsta
tilraun til að dæla upp efni af hafsbotni utan hafna
á íslandi, þ.e. skeljasandi við Syðra-Hraun í 6.mynd. Danska sanddæluskipið Sansu,með 760 m3 lestarrými.
Ljósmynd í eigu Sementsverksmiðjunnar.
Tækni- og vísindagreinar
3 0 5