Sagnir - 01.05.1982, Blaðsíða 9

ímyndunarafl til að sjá fyrir sér aðsóps-
mikinn valdsmann sem tælir eða kúgar um-
komulaust vinnukonuræsknið undir sig og
hótar að aflokinni losun öllu illu kjafti hún
frá.
Hvort sem svo hefur verið, eða að Þórunn
hafi logið þessu, þá er augljóst að hún hefur
verið dæmd ómerkur lygari án nokkurrar
rannsóknar. Jens er erligur og velaktigur og
það fær vesæl vinnukona ekki af honum
skafið, jafnvel þó hún beri upp á hann synd
syndanna.
Hversu tókst heilaþvotturinn?
Sumir sem um þessa tíma hafa fjallað gera
ráð fyrir að viðhorf rétttrúnaðar og jafnvel
Stóradóms hafi með tímanum gróið saman
við þjóðarsálina. Sú heiftarlega siðavendni
og guðsótti eða guðsskelfing sem rekin voru
með röftum ofan í fólk hafi smám saman
runnið saman við blóðið og orðið almennt
viðtekin ,,hugmyndafræði“. Talað er jafn-
vel um tíðaranda. Margt bendir reyndar til
hins gagnstæða; að frumhvatirnar hafi átt
örðugt með að finna sig á hinum beinu og
hálu brautum í völundarhúsi rétttrúnaðar-
ins. T.d. bera þykkir bunkar af sakafalls-
reikningum á þjóðskjalasafni ekki þess vitni
að náttúran hafi látið sér segjast. Mörg rök
hníga að því að varnarlaus alþýðan hafi um-
fram allt óttast kúgunarvaldið í mannheimi
en sá ótti kannski að einhverju leyti færst
yfir á þann guð er kúgararnir beittu sem
svipu. Öruggt má telja að innst í hugskotum
hafi bærst aðrar kenndir til hins guðlega og
hins djöfullega en tilskipanir yfirvaldsins
gerðu kröfu til. Alténd er ljóst að rétttrúnað-
inum var nauðgað inn í sálir lágstéttanna og
ekki víst að hann hafi frjóvgað þar jafn
mörg egg og til stóð.
Til að komast á snoðir um hina raunveru-
legu afstöðu fjöldans sem ekki er léð rúm á
opinberum plöggum er vænlegt að athuga
þær hreytur sem varðveist hafa af þjóðsög-
um svonefndum, hinum munnlegu hita-
pokum sem gengu manna á milli í frosthörk-
um margra alda skammdegis. Til að mynda
má þar finna merki þess að hinni lúthersku
útgáfu af djöflinum hafi seinlega gengið að
troða sér inn í hugmyndaheiminn.6) Þar var
fyrir seinheppið og aldagamalt íslenskt fyrir-
brigði sem nefndist Kölski og við ófarir hans
skemmti þjóðin sér dátt í myrkri og kulda.
Þar fyrir utan er grúi þjóðsagna sem dásama
útilegumenn sem flúið hafa réttvísi hins stóra
dóms og lifa við flot og hamingju í
óbyggðum.7)
Tíðarandinn verður sumsé ekki allur les-
inn út úr réttarskjölum og opinberum tilskip-
unum. Sú staðreynd að Stóridómur stóð
óhaggaður í meir en tvær aldir segir ekkert
um réttar- og siðgæðishorf almennings eins
og jafnvel hefur verið haldið fram, heldur
ber hún einungis vitni um þá kynferðislegu
kúgun sem viðgekkst á þessum tíma. Tunga
fólksins var heft af valdinu og því eru heim-
ildir harla fáskrúðugar um það sem hún vildi
sagt hafa. Þó hefur varðveist auk munnmæl-
anna býsna merkilegt rit, Deilurit Guðmund-
ar Andréssonar, sem án efa speglar betur en
flest annað þau almennu viðhorf sem undir
svipunum kraumuðu.
Alþýðumaður rífur kjaft
Guðmundur Andrésson var seinheppinn
og ættsmár fátæklingur, en skapmikill orð-
hákur sem undi illa ranglæti tímanna, enda
varð hann oftar en einu sinni fyrir barðinu á
því.8) Hann hafði komist til mennta, en sök-
um hortugheita farið í taugarnar á alvarlega
7