Sagnir - 01.05.1982, Blaðsíða 79

Andrés Eiríksson:
r
Islendingar eða norrænir menn?
Um upphaf íslenskrar þjóðarvitundar
í þessari grein verður fjallað um upphaf is-
lenskrar þjóðar, þ.e.a.s. um spurninguna:
hvenær hættu íbúar þessa lands að líta á sig
sem Norðmenn og tóku að líta á sig sem sér-
staka þjóð?
í framhaldi af því mun ég víkja að hinni
pólitísku hlið málsins, þ.e. að þeim áhrifum
sem vitund um ákveðið þjóðerni hafði á sviði
stjórnmála.
Sagnfræðingurinn Thomas F. Tout hefur
fjallað um þjóðernishyggju á miðöldum.
Hann segir miðaldamenn fullvel hafa þekkt
orðið ,,þjóð“ (natio, nation) en notað það á
nokkurn annan hátt en nú tíðkast. Hugtakið
hafi skort alla pólitíska merkingu. Það hafi
einstaka sinnum verið notað um hóp fólks
sem jafnframt myndaði pólitískt samfélag,
en oftast fór þetta tvennt ekki saman. Al-
gengast hafi verið að nota hugtakið um
ákveðið landsvæði eða það fólk sem byggði
landsvæðið.1)
Upphaf íslenskrar þjóðar
í Jóns sögu helga segir Gunnlaugur Leifs-
son að Jón biskup hafi fagurlega lýst með og
prýtt ,,eigi aðeins sína fósturjörð, heldur og
nærverandi lönd þessa konungsríkis“. Enn-
fremur er Jón látinn segja við Magnús ber-
fætt: ,,En hugsið um það, góður herra, að
svo erum vér íslendingar yðrir menn sem
Þeir, er hér eru innanlands.“ í þætti af Gísl
Mugasyni sem saminn mun vera upp úr Jóns
sögu stendur „Þínir þegnar“ í stað „Yðrir
menn“2).
Þetta hafa menn tekið sem dæmi til stuðn-
lrJgs því sjónarmiði að íslendingar hafi á
Þjóðveidisöld litið á sig sem Norðmenn og
talið ísland hluta Noregsveldis. Ég tel vafa-
samt að draga stórar ályktanir af þessum
orðum. Sigurður Líndal hefur bent á að lík-
lega sér hér „einungis verið að lýsa hversu
útbreidd helgi dýrlingsins hafi verið, óháð
öllum hugmyndum um valdskiptingu.1*3)
Samkvæmt tilgátum Sigurðar Nordal4) mun
sú gerð sögunnar, þar sem þessi orð standa,
enda ekki rituð fyrr en eftir að landið var
orðið hluti konungsríkisins, eða á seinni
hluta 13. aldar og Gísls þáttur á þeirri 14.
Jafnframt segir Sigurður Nordal að þessi
ummæli endurspegli hinn alþjóðlega klaust-
uranda sem „gerði óljósan greinarmun á því
að íslenska kirkjan var undir erkistól Noregs
og landið væri undir konungi.“5)
Hvað sem því liður hefur það verið álit
margra sagnfræðinga, einkum norskra, að
íslendingar hafi til forna litið á sig sem
Norðmenn, en ekki gert greinarmun á sér og
Norðmönnum í þjóðernislegu tilliti.
í íslendinga sögu sinni fjallar Jón Jóhann-
esson um eftirmála Landnámu, en þar segir:
„En vér þykjumst heldur svara kunna út-
lendum mönnum þá er þeir bregða oss þvi,
að vér séum komnir af þrælum og illmenn-
um...“6)
Lfm þessi orð segir Jón: „Ekki er heldur
víst, við hvaða útlenda menn er átt, en varla
er átt við Norðmenn, því að íslendingar köll-
uðu þá ógjarna útlendinga og naumast held-
ur Svía eða Dani.“7)
Þessa staðhæfingu reyndi Hermann Páls-
son að hrekja skömmu eftir að bók Jóns
kom út, og vitnar til hinna fornu laga Grá-
gásar máli sínu til stuðnings.8) Sömu afstöðu
hafði Bogl Th. Melsted tekið fjörutíu og
tveimur árum áður og komið með mörg
dæmi úr íslenskum og norskum fornritum
þar sem íslendingar og Norðmenn líta hvorir
á aðra sem útlendinga.9)
77