Sagnir - 01.05.1991, Qupperneq 28

Arngrímur Þór Gunnhallsson
blásturinn sem varð í kjölfarið á
lögtöku Jónsbókar 1281; sagan sé
þá skrifuð 1280/81 til u.þ.b. 1300-
en það er sá tími þegar umræðan
var heitust og þangað til að norski
réttarskilningurinn festist í sessi.
Einnig styður það niðurstöðu Jón-
asar að Noregskonungur kom með
réttarbót á Jónsbók 1294 þar sem
tekið var tillit til krafna íslendinga á
ýmsum lagagreinum. Þar á meðal
var ekki heytökuákvæðið, en eng-
inn frekari þrýstingur varð af
íslendinga hálfu um málið, svo sem
með bænarskjali til konungs.
Niðurstöður Björns og Jónasar
eru ekki ýkja ólíkar þótt áherslur
þeirra séu sitt hvorar. Þeir greina
báðir aldur sögunnar með tilliti til
deilu Hænsna-Þóris og Blund-Ket-
ils um heyið og lagagreinarinnar úr
Jónsbók, en eru ekki sammála
hvort tengja eigi ritun hennar við
aðdraganda lögtökunnar eða
eftirmál. Þar sem ekki munar nema
örfáum árum á niður.stöðum þeirra
látum við það duga að skeyta þeim
saman og segja ritunartímann síð-
asta aldarfjórðung 13. aldar.
Hvernig má nota söguna?
Þegar Hænsna-Þórissaga var
skrifuð voru liðin í það minnsta 11
ár frá því að Noregskonungur náði
öllu íslandi undir sína stjórn 1264
og í mesta lagi 36 ár. Þá höfðu
mikilvægar stjórnkerfisbreytingar
átt sér stað: samfélagið var eitt
miðstýrt ríki í stað 5-6 héraðsríkja
áður og embættismenn leystu goð-
ana af hólmi. Væntanlega hefur
togstreita verið hjá fólki á milli
nýrra og gamalla sjónarmiða og nú
vaknar spurningin hvort Hænsna-
Þórir og Blund-Ketill séu fulltrúar
tvennra tíma. Má nota gildismat
frásagnarinnar sem viðmiðun til að
finna það út? Og hvaða áhrif hefur
það á heimildagildi Hænsna-Þóris-
sögu, eins og Björn Sigfússon
bendir á, ef gert er ráð fyrir að póli-
tískt samtíðarmál sé sviðsett í sög-
unni?
Hvort sagan eigi sér stoð í raun-
veruleikanum, að miklu eða litlu
leyti, er erfitt að fullyrða nokkuð
um. Öruggast er því að álíta hana
einberan skáldskap, jafnvel skrifaða
til að koma á framfæri pólitískri
skoðun. Ekki verður þó séð að slíkt
skaði heimildargildi sögunnar ef
ætlunin er að nota hana sem heim-
ild um hugarfar á ritunartímanum.
Jafnvel þvert á móti má ætla að hið
viðtekna og hið forsmáða komi
sterkar fram en ella. Til að fá fylgi
við umdeilanlega skoðun hlýtur að
vera árangursríkt að láta viðtekin
„rétt“ gildi vera boðbera hennar í
sögunni.
Er þá Hænsna-Þórissaga ein-
ungis nothæf heimild um viðhorf
eins manns, höfundar hennar,— á
sama hátt og Gerpla lýsir viðhorfi
Halldórs til hetjumennsku miðalda,
en ekki endilega um hugmyndir
samtíðarmanna hans? Hér kemur
fram grundvallarmunur á sög-
unum tveimur, á íroníu og siða-
boðum. Halldór notar háðið til að
vega að viðteknum skoðunum;
ögra þeim samtíðarmönnum
sínum sem álitu þjóðveldið, og allt
sem því tengdist, vera ósnertan-
legan sannleika. Þess vegna væri
ekki nóg að rannsaka Gerplu eina
til að fá heillega mynd af við-
horfum landsmanna til karl-
mennsku fslendingasagna á þeim
tíma er bókin kom út 1952, heldur
þyrfti einnig að athuga gagnrýni á
hana, blaðagreinar og spjalla við
fólk sem lét sig þessi mál einhverju
varða.
Öðru máli gegnir um Hænsna-
Þórissögu, undirtónn hennar er
ekki litaður háði, oflofi eða öðru
slíku sem gefur til kynna að lesa
eigi andstæða merkingu út úr text-
anum. Þvert á móti, sagan er svart/
hvítt „drama“ þar sem óspart er
höfðað til samúðar og réttlætis-
tilfinningar lesenda, en það eru
samtíðarmenn höfundar. Af þeim
sökum er lítil hætta á að í Hænsna-
Þórissögu sé einungis að finna sér-
viskulega skoðun eins manns,
heldur ætti hún að geta nýst, ein og
sér, sem frumheimild um hugarfar
þorra fólks á ritunartíma hennar.
Og nú er aðferðin til að nota á
söguna kominn: Að nota hlut-
drægni frásagnarinnar, hið sterka
gildismat, til að athuga hvað fólk
áleit vera rétt og rangt á tímabilinu
1275-1300. Augljóslega falla gerðir
og samfélagsstaða Blund-Ketils
undir fyrri flokkinn en Hænsna-
Þóris undir seinni. Ef gengið er út
frá þessari forsendu má lesa út úr
sögunni ótalmargt, t.d. viðhorf til
kaupmanna, gróða, stórbænda,
goða, norska konungsveldisins og
e.t.v. hvernig þessi atriði tengjast
innbyrðis.
Má álíta sem svo að Hænsna-
Þórir og Blund-Ketill séu tákn
fyrir öndverð sjónarmið sem birt-
ast í þeirri togstreitu er eitt sam-
félagsform leysir annað af hólmi?
Og voru breytingarnar miklar? Til
að skoða það nánar verður dregin
upp gróf rnynd af hugmyndafræði
norska konungsvaldsins og gamla
goðaveldisins í næsta kafla. Síðan
verður athugað hvernig þeir
Blund-Ketill og Hænsna-Þórir falla
inn í hvora mynd fyrir sig. E.t.v.
má þá einnig finna út hve djúpum
rótum norska hugmyndafræðin
hafði skotið á ritunartímanum og
hve mikið eimdi eftir af gömlum
hugmyndum.
Hœnsna-Þórir tákn nýrra
tíma en Blund-Ketill fyrir
gamalt og gott?
Hænsna-Þóri og Blund-Katli er
greinilega stillt upp sem fulltrúum
ólíkra hugmynda í sögunni - undir
hvora félagsgerðina falla þeir,
goða- eða konungsveldið? Framan-
greind spurning er rauði þráðurinn
í rannsókn Paul og Dorothy Durr-
enberger og Ástráðs Eysteinssonar
á Hænsna-Þórissögu. Leiðarljós
þeirra er að athuga hvers vegna
verslunarmaðurinn Hænsna-Þórir
er sýndur í svo óhagfelldu ljósi í
frásögninni sem raun ber vitni; slík
athugun gefur möguleika á að
skýra út félagsgerð goðaveldisins.8
íslendingasögur sýna mörg
dæmi um menn sem komast yfir
auð í gegnum mægðir eða með
valdbeitingu, jafnvel fátæklinga, en
ekki með verslun og sérstaklega
ekki innlendri verslun eins og
Hænsna-Þórir gerði. Hver var þá
26 SAGNIR