Sagnir - 01.05.1991, Blaðsíða 54

Sigrún Pálsdóttir
aldalangri þungri raun vöru-
skort og fjárþröng.9
Við aðstæður þær sem hér hefur
verið tæpt á hlýtur að vera forvitni-
legt að kanna hvað var á boðstólum
í verslunum Reykjavíkur árin 1947
til 1950 og hver voru stærstu vanda-
mál daglegs heimilisreksturs. Við
slíkar athuganir virðist nærtækast
að skoða lesendadálka dagblaða
þessa tímabils, en þar létu hús-
mæður og aðrir í sér heyra um
ástand mála. Vandinn er aðeins að
meta hversu einstök bréf eru dæmi-
gerð fyrir heildina en þar hafa aðrar
ritaðar heimildir og munnlegar
komið að góðum notum. En fyrst
lítið eitt um verslunarhætti hafta-
áranna og tilhögun skömmtunar-
innar.
Skömmtun;
til að allirfái eitthvað
Orð alþingismannsins hér að
framan áttu að undirstrika það að
óánægjuraddir vegna skömmtun-
arinnar beindust ekki gegn henni
sjálfri heldur að því hvernig staðið
var að framkvæmd hennar. Þing-
menn stjórnarandstöðunnar sögðu
að skömmtunin hlyti að hafa verið
framkvæmd í flaustri og einn þeirra
líkti framkvæmd hennar við sjúk-
dómsfyrirbrigði sem lýsti sér með
„galsafengnum ofsa og athuga-
lausum athöfnum."10 Þó hér sé ef
til vill fast að orði kveðið var það
samt hverju orði sannara. Skömmt-
unaryfirvöld og þar með viðskipta-'
ráðherra sem þá var Emil Jónsson,
viðurkenndu að margt þyrfti að
færa til betri vegar í skömmtunar-
kcrfinu. Þó vildu þau ekki ganga
eins langt og sumir þingmenn
stjórnarandstöðunnar, sem báru
fram þingsályktunartillögu um
ógildingu skömmtunarreglanna og
um að settar yrðu nýjar í þeirra
stað.11 Sú tillaga var felld, en frá
efni hennar og helstu vanköntum
skömmtunarkerfisins verður greint
frá hér á eftir þar sem það á við.
Haftastefna áranna 1947 til 1950
ól af sér verslunarhætti sem ein-
kenndust af biðröðum og bakdyra-
verslun. Dálkahöfundur Alþýðu-
blaðsins, Hannes á Horninu segir
svo frá að
einn morguninn eldsnemma var
stór biðröð við dyr einnar skó-
verslunarinnar. Fast við dyrnar
stóð kona sem áreiðanlega hefur
komið að dyrunum kl 6-7 um
morgunin. Hún var með þrjú
lítil börn með sér og minnsta
barnið var grátandi í kerru
sinni. Þarna stóð fólkið til kl. 9
er búðin var opnuð. En þá til-
kynnti búðarmaðurinn að eng-
inn gúmmískófatnaður væri
til.12
Skýrt var frá því síðar í sama
blaði að fréttin um að gúmmískó-
fatnaður fengist í skóversluninni
hefði aldrei átt við nein rök að
styðjast; gúmmískófatnaðurinn
hafði aldrei verið til. Á þessum
árum þurftu kaupmenn sjaldnast að
auglýsa vörur sínar, ef fréttist að
selja ætti skó cða kápur varð það
jafnskjótt á hvers manns vörum,
og eins og raunin er oft með slúð-
ursögur gátu svona fréttir orðið til
úr engu. í tilfellum sem þessum gat
líka verið að varan hcfði verið seld
„á bak við“ til útvalinna við-
skiptavina. Húsmóðir segir Vík-
verja raunasögu sína:
Afgreiðslustúlka í verslun hér í
bænum skýrði henni frá því, að
verslunin mundi byrja að selja
kjólaefni kl. 9 á ákveðnum degi
En konurnar voru illa
sviknar. Á hurð verslunarinnar
var kominn miði, þar sem skýrt
var frá því að kjólaefni yrðu
ekki seld eins og boðað hafði
verið. Þarna fóru því ýmsar
reykvískar konur í fýluferð í
kalsaveðri og klukkan sex að
morgni. En mest gramdist þó
sögumaður minn yfir einu. Hún
fullyrti, að hún hcfði örugga
vitneskju um að kjólaefnin sem
hún og aðrir voru sviknir um,
hefðu að lokum verið seld „á
bak við“.13
En hvernig mátti standa á þessu ?
Hafði ekki skömmtuninni verið
komið á til þess að tryggja það að
allir fengju eitthvað af hinum tak-
markaða varningi sem fluttur var
til landsins?Jú, en þeim tilgangi var
hins vegar aldrei náð og var megin-
ástæðan sú að stundum gætti ósam-
ræmis milli skömmtunarmiða sem
út voru gefnir og þess vörumagns
sem á boðstólum var. Átti þctta
einkum við um skófatnað og ytri
fatnað. Innflutningur á þessum
vörutegundum var ekki nægilegur
og innlend framleiðsla náði heldur
ekki að anna eftirspurninni. Sumir
vildu líka kenna um kaupæðinu
sem gripið hafði urn sig rétt áður
cn skömmtunin hófst, þegar
almenning var farið að gruna að
hún væri á næsta leyti. Þá var sagt
að fólk hefði rokið til og nánast
tæmt hillur verslana bæjarins.
„Ung stúlka ... kom inn í búð og
keypti 2 þvottapoka" segir í Bæjar-
pósti Þjóðviljans: „Kona nokkur,
sem stóð rétt fyrir aftan stúlkuna í
hinni miklu þröng heyrði pöntun
hennar og hrópaði þá í miklum
æsing: „Ég ætla að fá 12 þvotta-
poka“.14 Eftir að skömmtun komst
á gætti líka þessarar áráttu hjá neyt-
endum. Húsmóðir skrifar Víkverja
og segir það vera „orðið að
„sporti" að reyna að kaupa það sem
lítið er af hvort sem nokkur þörf er
fyrir það eða ekki“.13 Heimildar-
menn taka undir þetta. Ein þeirra
segir frá því þegar hún gekk að
biðröð fyrir utan verslun í Reykja-
vík og spurðist fyrir um það hvað
verið væri að selja og svarið var:
„Eitthvað í kössum".16
Matarinnkanp
Flest bendir til þess að framboð af
hráefni til daglegrar matargerðar
hafi alltaf verið nóg. Heimildar-
mönnum ber saman um að alltaf
hafi verið nóg af kjöti og fiski í
verslunum, og þó reka megi augun
í kvartanir í dagblöðum eins og
„frosið kjöt ófáanlegt“ og „fiski-
leysi er í bænum" verður að gera
ráð fyrir að slíkt hafi verið auð-
leysanleg vandamál. Oftast stafaði
þessi skortur líka af aflabresti,
lélegri dreifingu o.þ.h. og var
52 SAGNIR