Sagnir - 01.05.1991, Blaðsíða 30

Arngrímur Þór Gunnhallsson
Stórbóndinn Blund-Ketill á fjölda leigujarða og er „hinn vinscelasti tnaður í héraðinu". í harðœri slátrar hann Jjörutíu hrossum af
stóði sínu til að geta látið landseta sína fá hey. Þegar það dugar ekki til tekur hann heyið af Hænsna-Þóri, en það hafði voveiflegar
aflciðingar fyrir hann sjálfan.
standa straum af kostnaði ef illa
gekk.12
Gamli goðinn hafði engan slíkan
bakhjarl sem konungur var. Hann
varð sí og æ að treysta sig í sessi í
harðri baráttu um völdin. í því
fólst m.a. að láta aðra njóta góðs af
auðlegð sinni, styrkja gömul sam-
bönd og stofna til nýrra. Væntan-
lega þurfti goðinn drjúgan auð til
að standa undir höfðingsskapnum
en það var ekki uppsafnað fé ætlað
til cigin afnota síðar — enda hvaða
tilgangi þjónaði að safna í hirslu
þegar hægt var að nota auðinn til
að cfla stöðu sína?
Það má ljóst vera að ef Hænsna-
Þórir er fulltrúi fyrir norska kon-
ungsveldið, þá hefur ágóðaverslun
verið litin hornauga — a.m.k. í
innanlandsviðskiptum. Voru ís-
lendingar enn frábitnir þessum
nýju hugmyndum 1275-1300 eða
var Hænsna-Þórir e.t.v. ekki
dæmigerður fulltrúi fyrir norska
konungsveldið? Vissulega hefur
starf Hænsna-Þóris verið illa séð á
ritunartíma sögunnar, ekki síður en
á goðatímanum, þar sem það hefur
þótt tilhlýðilegt að gera farandsala
að hinu mesta úrhraki. Enda sam-
ræmdist það ekki hugmyndum
manna um eðlileg viðskipti að
græða á þeim fyrr en á 19. og 20.
öld, heldur áttu þau að vera
jafngild, jöfn vöruskipti. Bæði í
lögbókum goða- og konungsveld-
isins voru verðlagstaxtar og kú-
gildið var sett í lagabókstaf í Jóns-
bók 1281 eins og áður hafði verið í
Grágás, en það var grunnmæli-
eining landaurakerfisins sem sagði
til um innbyrðis verðmæti vara og
þjónustu, t.d. að söluverð cinnar
kýr væri sex ær eða tvö hundruð og
fjörtíu fiskar o.s.frv.13 Það er þess
vegna af og frá að markaðurinn
fengi aukið svigrúm í innanlands-
viðskiptum eftir að konungur tók
hér við valdataumunum 1262-4.
Ágóðaverslun Hænsna-Þóris fellur
þar af leiðandi hvorki undir ramma
goða- né konungsveldisins.
Hvað var það í ágóðahyggjunni
sem var svo óaðlaðandi í augum
fólks? Margar ástæður mætti nefna,
svo sem kristilegt siðgæði, en í
gagngjafakerfi goða og bænda
hefur örugglega vegið þungt að
það var ógnun við samfélagið að
sanka að sér auði í eigin þágu án
þess að gefa til baka. Hvers vegna
stunduðu menn slíka iðju ef þeir
fengu í staðinn fyrirlitningu sam-
félagsins? Var vonin um ágóða ekki
of dýru verði keypt, svo að notuð
séu nútíma viðskiptarök? Káre
Lunden bendir á að ágóðaverslun
hafi verið leið fátæklinga til þess að
bæta lífskjör sín og í framhaldi af
því að geta vonast til að þoka sér
upp samfélagsstigann. Þeir sem
meira máttu sín litu ekki við slíku,
þeir höfðu önnur ráð!14
Blund-Ketill
Nú beinast spjótin að Blund-Katli;
var hann tákn fyrir allt hið besta úr
goðaveldinu? Það vekur athygli að
hann virðist ekki gegna höfðingja-
stöðu; er ekki goði heldur stór-
bóndi. En Blund-Ketill var stór-
auðugur þar sem „hann átti þrjá
tigu leigulanda ..,“15 Guðni Jóns-
son segir í neðanmálsgrein um
þessa miklu landareign að óvarlegt
sé að trúa henni16 þar sem slík jarða-
söfnun einkenndi frekar tímann
eftir konungstöku. Á þeim tíma
jókst leigubúskapur og margir
sjávarútvegsbændur græddu vel á
fiskveiðum. Gömlu goðaættirnar
voru flestar búnar að missa ítök sín
og embættismennirnir komu þ.a.l.
annars staðar að, frá vel stæðum
bændaættum. Þessi nýja valdastétt
hefur þó væntanlega verið búin að
koma ár sinni það vel fyrir borð við
28 SAGNIR