Helgafell - 01.04.1944, Side 152

126
HELGAFELL
efni höfundar og tilgang hans með
bókinni. Sagan hljóti að falla og
standa með því, hversu honum takist
að gera sögufólk og atvik sennileg frá
því einhæfa ,,sálkönnunar“-sjónar-
miði, sem hann hafi kosið sér. Sé fall-
izt á þessa skoðun, og dómur lagður á
bókina samkvæmt henni, hlýtur hann
að verða á þá leið, þótt hér sé ekki
rúm til rökstuðnings, að ,,sálkönnun-
in“ sé harla einhliða og grunnfær í
senn, enda hefði höf. þá óheppilega
margar sálir í takinu í einu. Bókin er
að vísu mjög kynósa (sbr. danósa hjá
Sigurði meistara á Akureyri) og að
mestu utanveltu við venjulegt sveitalíf,
svo að það er alls ekki að tilefnislausu,
þótt margir hallist að þeirri skoðun, að
hún eigi að vera ,,sálfræðileg“ skáld-
saga fyrst og fremst, þar sem allt sé
túlkað samkvæmt þeirri kenningu, að
kynhvötin sé innsti og ríkasti aflvak-
inn í mannlegu eðli. Mér finnst þó, að
hægt sé að líta nokkuð öðrum skiln-
ingi á tilgang höfundarins.
Höf. gœti, a. m. k. öðrum þræði,
verið að lýsa ákveðnu samfélagsfyr-
irbrigði á óbeinan hátt. Ymislegt bendir
til þess, að svo megi skilja söguna.
Hún virðist vera upphaf að sagnabálki,
sem gerist á miklum breytingatímum
í lífi þjóðarinnar. Vel má líta svo á,
að hún sé í jafn ríkum mæli upplausn-
arsaga lítils samfélags, heimilisins á
Fossi, sem tilraun til sálgrennslunar á
mörgum einstaklingum, og í rauninni
virðist fátt liggja nær, þegar valið er til
skáldlegrar meðferðar íslenzkt sveita-
heimili um síðustu aldamót, en að höf-
undinum sé hugstætt, að um það leyti
er upplausn hinna fornu heimilishátta
í sveitum landsins einmitt að hefjast.
Því þarf alls ekki að vera fjarri sanni,
að hér sé verið að segja sögu hins
gamla gróna sveitaheimilis, ,,ríkisins
í ríkinu“, á þeim tímamótum, er það
tók að riða við straumhvörf nýrrar ald-
ar. En höf. kýs þó ekki að reka orsakir
hnignunarinnar eins og þær voru í raun
og veru. Hann býr þær í annað gervi
og gerir þeim skil á afmörkuðu sviði,
þar sem hann telur sig öllum hnútum
kunnugri og kann ef-til vill betur við
sig en á vettvangi almennra þjóðlífs-
hræringa. Hann lætur los aldarfarsins
í atvinnu- og félagsmálum endurspegl-
as.t í hinu margvíxlaða og brenglaða
ástalífi fólksins á Fossi og freistar um
leið að afhjúpa þjóðlega blekkingu,
goðsögn nútímans um hið trausta, far-
sæla og sjálfu-sér-nægja sveitaheimili,
fyrir atvinnubyltinguna við sjávarsíð-
una. Höfundurinn lyftir lokinu af
töfraeskinu og segir á sínú táknmáli:
Svona var það nú oft og einatt, hið
gamla góða, farsæla og örugga sveita-
heimili, þar sem ykkur er sagt, að hver
bóndi hafi verið konungur trúrra og
glaðra þegna í sínu litla ríki! Þarna
sjáið þið að vísu gott og mannlegt
fólk, en flest meira eða minna ógæfu-
samt, og stundum spillt, í skugga hjá-
trúar, ófrelsis, menningarskorts og ein-
angrunar. Innan þessa litla ríkis hafði
hver maður og kona sinn djöful að
draga engu síður en nú, nema fremur
væri, rotið hjúskaparlíf, bældar hvat-
ir, hæfileika, sem afskræmdust í átt-
hagafjötrum. Gamla góða íslenzka
sveitaheimilið var ekki eins gott og af
er látið, það hlaut að hverfa úr sög-
unni, og við skulum ekki harma það.
Þessi ritskýring er að vísu tilgáta,
en þó er ég viss um, að hún hvarflar
ósjálfrátt að mörgum lesanda í bili,
hvort sem honum helzt á þeim skiln-
ingi eða ekki. Sé sagan skilin á þenn-
an hátt, verður ástæðuminna en ella
að setja út á sum vinnubrögð höfund-
ar; aðfinnslur um lausatök á sálarlífs-
lýsingum einstaklinga eiga ekki jafn-
mikinn rétt á sér, tákngildi Nátttrölls-
ins verður skiljanlegra. Hinsvegar
getur þessi skilningur ekki leyst höf.
undan þeim dómi, að sum atriði sög-
unnar séu með meiri ólíkindum og