Þjóðlíf - 01.07.1990, Side 30

ERLENT
HARMLEIKURINN
í KÍNA OG
EFTIRLEIKURINN
Sýnt þykir að einhver átök fari í hönd, milli hersins
og flokksins, og einnig í millum harðlínumanna og
hófsamra á báðum vígstöðvum. Eitt er víst; allir
munu þvo hendur sínar af glœpnum í fyrrasumar.
GUÐNI THORLACIUS JÓHANNESSON
Þann fjórða júní var ár liðið frá harm-
leiknum á Torgi hins himneska friðar í
Kína. Enginn gleymir myndunum sem
bárust frá Peking, þegar mótmæli náms-
manna voru barin niður. Margir börðust
á móti — með berum hnefum gegn skrið-
drekum Alþýðuhersins. Það var við ofur-
efli að etja. Auðvitað höfðu yfirvöld sig-
ur. Hann gæti þó verið skammgóður. Oft
hafa orustur unnist en stríðið ekki, og
sigrar geta verið of dýru verði keyptir. Af
hverju þurftu kommúnistarnir að skjóta
á eigið fólk? Hverjar voru afleiðingarnar
o^ hvað er framundan?
lok áttunda áratugarins ýtti Deng
Sjáping, hæstráðandi í Kína, gagnger-
um breytingum á efnahagskerfi landsins
úr vör, breytingum sem stefndu í átt til
aukins frelsis og minni miðstýringar. Ekki
var vanþörf á. Forveri hans, Maó formað-
ur Tsetung, var hörku kommúnisti, hafði
háleitar hugsjónir og hrinti þeim í fram-
kvæmd.
1958 kom „stóra stökkið“; tilraun til að
skipa smábændum og verkamönnum í
kommúnur, sem mistókst all hrapallega.
Milljónir dóu úr hungri. Skömmu seinna
varð „menningarbylting“. Þá gekk glæpi
næst að nota gleraugu, og frá því var skýrt
að kokkum í eldhúsum hersins hefði tekist
að stytta hitunartíma hrísgrjóna með því
að þylja upp úr kveri formannsins á meðan
hrært var í pottum.
Hugsandi flokksmenn sáu að svona rugl
gekk ekki til lengdar og Deng Sjáping
heldur ákveðið fram að þrátt fyrir atburð-
ina í fyrra komi ekki til greina að aflýsa
umbótum. Þar með er samt ekki öll sagan
sögð. Samfara efnahagsumbótum, sem í
anda kínverskra spakmæla voru kallaðar
Umbæturnar fjórar, var lýst yfir að Meg-
inreglurnar fjórar yrðu ætíð í hávegum
hafðar. Þær segja í hnotskurn að undir
forystu kommúnistaflokksins verði ekki
vikið af braut sósíalisma.
Spurningin vaknar: geta Umbæturnar
fjórar gengið upp, ef tryggð er haldið við
Meginreglurnar? Deng gerir sér grein
fyrir þessu vandamáli. „Þið verðið að
fylgja stefnu flokksins og koma á umbót-
um,“ áminnti hann flokksfélaga sína árið
1980, „en þið verðið líka að taka hart á
„efnahagslegum afbrotum“ og slá ekki
slöku við pólitíska og hugmyndafræðilega
kennslu.“
Svarið er neitandi. Vissulega hafa
breytingar borið nokkurn árangur; sam-
yrkjubúskapur var lagður niður og tekjur
smábænda, mikils meirihluta þjóðarinn-
ar, hafa hækkað til muna; erlent fjármagn
var laðað inn í landið og græddu Kínverjar
þó nokkuð á því, en þá er það upp talið.
Iðnaður er jafn illa rekinn sem fyrr. Verð-
bólga hefur aukist, einnig atvinnuleysi.
Yfir öllu saman situr flokkurinn, einvald-
ur og alráður.
Báknið fór þess vegna ekki burt, spill-
ing réð ríkjum. Hálfkaraðar umbætur
gerðu bara illt verra. „Við sitjum uppi
með tvö ólík kerfi, hið gamla og hið nýja,“
skrifaði kínverskur hagfræðingur
snemma árs 1989, „þar liggja orsakir okk-
ar vandamála.“ Hvernig tóku flokksleið-
togar á vandanum? Jú, þeir hvöttu til frek-
ari dugnaðar og aga, undir styrkri hand-
leiðslu flokksins. En þetta gerspillta kerfi
var farið að fara illilega í taugarnar á fólki,
sérstaklega menntamönnum.
Eftir á sjá menn að einhvers konar upp-
gjör var næstum óumflýjanlegt. Annars
vegar var flokksforystan, sem vissi hversu
brýnar efnahagslegar umbætur voru, hins
vegar þeir sem sáu að einar sér dugðu þær
ekki, það þurfti að bæta um betur. „Að
þessu hlaut að koma fyrr eða síðar“, benti
Deng Sjáping því réttilega á viku eftir
blóðbaðið.
Hvað gerði útslagið í júní í fyrra? Hú
Jaóbang sem tilheyrði umbótasinn-
um í flokknum, lést í apríl. Hann hafði
tekið málstað námsmanna í takmörkuðum
mótmælum þeirra fyrr á áratuginum. Þeir
virtu hann mikils, enda fór svo að við lát
hans yfirgáfu margir skólastofur og gengu
um götur, hrópandi slagorð gegn flokkn-
um. Síðar í apríl fordæmdi leiðari í Dag-
blaði alþýðunnar þessar „tilraunir til að
valda glundroða í landinu."
Hver tilviljunin rak nú aðra valdhöfun-
um í óhag. Hinn fjórða maí voru 70 ár liðin
síðan kínverskir námsmenn skáru upp
herör gegn drögum að friðarsamningum
eftir fyrri heimsstyrjöldina, þar sem hallað
var á hlut Kína. Þessara daga hafði alltaf
30 ÞJÓÐLÍF