Þjóðlíf - 01.07.1990, Qupperneq 76

MENNING
hversu margir verkamenn voru í Kaldað-
arnesi þegar flest var. Þó telur Páll Lýðs-
son, bóndi og fræðimaður í Litlu-Sandvík
að úr Árnessýslu hafi þeir aldrei verið
fleiri en 200 - 300. En vitaskuld hafa menn
komið víðar að þannig að bæta má eitthvað
við þessa tölu. Séra Gunnar Benedikts-
son sem þá stundaði unglingakennslu á
Eyrarbakka mátti sitja yfir tómum skóla
og á endanum fór hann á eftir nemendun-
um og gerðist túlkur hjá Bretunum. Og
árin 1941 og 1942 leggst svo útræði frá
Stokkseyri, Eyrarbakka og Þorlákshöfn
mikið til af; allir voru farnir í Kaldaðar-
nes. Menn höfðu nú beinharða peninga
handa á milli og slíkum uppgripum sem
menn komust þarna í höfðu sunnlenskir
sveitamenn aldrei kynnst. Þannig hefur
verið bent á að það peningaflæði sem her-
setan skóp hafi orðið til að stuðla að mikilli
uppbyggingu í Árnessýslu á árunum eftir
stríð.
Ollum ber saman um að mikil um-
skipti til betri vegar hafi orðið í set-
uliðsvinnunni þegar Bretarnir fóru, og
Bandaríkjamenn komu. Hjá Bretunum
hafi allt borið að sama brunni; stjórnleysi,
verkfæraleysi, vinnusvik og aumingja-
háttur. Það hafi beinlínis verið alið á
vinnusvikum og undanbrögðum, þess
voru mörg dæmi. Einn viðmælandi okkar
sagði að þegar að Bandaríkjamenn komu
hefðu yfirmennirnir ekki talið það eftir sér
að segja mönnum til verka, nokkuð sem
aldrei hefði sést hjá Bretanum. Þá hefði
verið mun meiri regla hjá þeim og allt
tæknivæddara.
Menn segja líka að vopn Bandaríkja-
manna hafi verið mun betri en Bretanna.
Guðmundur Kristinsson segir að Bret-
arnir hafi aðallega notast við ómerkilega
riffla og verið með litla beltaskriðdreka.
Allt varð stærra og meira í sniðum þegar
Bandaríkjamenn komu. Þeir settu m.a.
upp miklar fallbyssur í Auðsholti í Ölfusi
— hinum megin við Ölfusá — og sagt er að
þegar skotið hafi verið af þeim hafi allt
nötrað uppi í Hveragerði.
Byggingar Bandaríkjahers voru austar
en Bretanna, við svo kallaðan Hestaþings-
hól eða Spítalakamp. Þar byggðu þeir
m.a. mjög fullkominn spítala á þeirra tíma
vísu, sem að sagður er hafa verið sá full-
komnasti hér á landi á þeim tíma. Sagt er
að Lúðvík Norðdal héraðslæknir á Sel-
fossi, afi Davíðs Oddssonar borgarstjóra,
hafi sagt svo um herspítalann að sér hafi
þótt ömurlegt að sjá heimsins bestu lækn-
ingatæki í slíkum hundakofum sem her-
spítalinn var.
Fyrstu herflugvélarnar komu að Kald-
aðarnesi þann 27. ágúst 1940. Þetta var 98.
flugsveit breska hersins og hafði á að skipa
17 Fairey Battle orustuflugvélum. Þær
voru þá þegar, árið 1940, orðnar úreltar og
flugvélar þær sem Þjóðverjar sendu í
njósnaflug hingað til lands voru algjörir
ofjarlar þeirra. Það var svo sumarið 1941
að 269. flugsveit Breta kom hingað til
lands og hafði 18 flugvélar af Hudson
gerð. Þær voru mun betur vopnum búnar
en Fairey Battle flugvélarnar og höfðu
mun meira flugþol. Einn flugmanna
gömlu Fairey Battle vélanna, Mr.Ernie
Luton, kom hingað til lands sumarið 1982
og svo er haft eftir honum í viðtali:
„Hann kvað aðkomuna að Kaldaðar-
nesi sumarið 1940 hafa verið ömurlega.
Þar var raunar enginn flugvöllur sem hægt
var að kalla því nafni og engin flugskýli.
Voru flugvélarnar geymdar um veturinn í
risastórum byrgjum sem hlaðin voru úr
torfi og grjóti en opin að ofan. (Þessi skýli
voru kölluð Wind Braker - vindbrjótur-
innsk. blm.). í frostum varð að kynda
undir þeim svo hægt væri að snúa hreyfl-
unum í gang. í fyrstu var sofið í tjöldum.
En svo voru reistir 3 braggar fyrir aðstoð-
armenn og 4 fyrir þá, sem flugu vélunum.
Sofið var í svefnpokum á gólfinu með
nokkrar fjalir undir sér. Upphitun var
einn kolaofn í miðjum bragga".
Aðalhlutverk flugsveitanna í Kaldaðar-
nesi var að veita þýsku kafbátunum úti
fyrir landinu aðhald og veita skipalestum
Breta og bandamanna vernd, af fremsta
megni. Kafbátahernaður Þjóðverja var
um þetta leyti í algleymingi og gerðu þeir
allt hvað þeir gátu til þess að stöðva sigl-
ingar vesturveldanna með vopn og vistir
til Bretlands og knýja þannig til uppgjaf-
ar.
Einn flugmanna gömlu Hudson flug-
vélanna, David Chapman, kom hingað til
lands árið 1985. Hann segir þá frá í viðtali
við Guðmund Kristinsson sem birtist í
Dagskránni að eftir þjálfun ytra hafi hann
verið sendur til íslands...til staðar sem
mikil leynd hvíldi yfir, til Kaldaðarness“.
Þannig hafði staðurinn gífurlega þýðingu í
kafbátaleitarfluginu og það kannski ekki
að ástæðulausu. Staðurinn lá vel við suð-
urströndinni, en með henni var flogið kaf-
bátaleitarflugi, allt austur að Hornafirði,
og 150 og stundum allt að 300 mílur á haf
út. Mesta afrekið sem unnið var í þeim
flugferðum, og jafnframt eitt það þýðing-
armesta í allri hernaðarsögu Kaldaðarness
var þegar að Hudson flugvélar þaðan náðu
að knýja til uppgjafar þýska kafbátinn U
570 og laska hann það mikið að hann gat
ekki kafað. Þetta var þann 27.ágúst 1941.
Mr. Chapman segir svo frá þessum at-
burði í fyrrnefndu viðtali: „Kafbáturinn
laskaðist og gat ekki kafað. Kallaði Thop-
son (flugmaður) á ensk herskip og sveim-
aði yfir honum á meðan.“
Þetta var fyrsti þýski kafbáturinn sem
féll í hendur bandamönnum í stríðinu og
var ómetanlegur fengur svo snemma í
stríðinu. Hermt er að í bátnum hafi fund-
ist dulmálslyklar og það eitt að komast yfir
þá hafi reynst bandamönnum svo mikill
akkur, að það hafi getað réttlætt allar
framkvæmdir þeirra í Kaldaðarnesi. Ing-
þór Sigurbjörnsson málarameistari á
Selfossi sem var með vinnuflokk sinn að
störfum í kringum hermennina um þetta
leyti minnist á handaganginn sem varð
þegar hermennirnir voru að búast til árás-
ar á kafbátinn, í grein í héraðsblaðinu
Þjóðólfi 1968: „Þá vorum við að mála skála
alveg við flugvöllinn og vorum því í fárra
faðma fjarlægð frá öllum þeim látum sem
fram fóru við sprengjuútflutning og ferm-
ingu flugvélanna. Slíkan vinnuhraða
höfðum við aldrei fyrr séð. Það var allt
annar fyrirgangur er við urðum varir við
um kveldið, sú ólgandi gleði yfir unnum
sigri er breidd var út með hömlulausum
útlátum sterks öls og víns.“
Mr.Chapman segir frá í viðtalinu við
Guðmund Kristinsson þegar radarinn var
fyrst að koma til sögunnar: „Þegar ég var
þarna vorum við komnir með radar á
frumstæðu stigi, sem mjög mikil leynd
hvíldi yfir og þess var mjög vandlega gætt
að þeir kæmust ekki á snoðir um það.
Tækið gekk undir nafninu -ASV- Anti
Surface Wessel og þetta frumstæða tæki
höfðum við í flugvélunum. Með því gát-
um við „séð“ kafbát á yfirborði, þótt niða-
dimmt væri í allt að 30 - 40 mílna fjarlægð.
Án þessa tækis hefðum við tapað orust-
unni um Atlantshaf.“
okkrar heimildir eru til um komur
og flug þýskra flugvéla yfir Kaldað-
arnes. Menn minnast ennþá komu þýsku
Heinkel 111 sprengjuflugvélarinnar, sem
sögð var hafa komið frá Sólaflugvelli við
Stafangur í Noregi. Sunnudaginn 9. febr-
úar 1941 renndi hún sér í lítilli hæð yfir
byggðina á Selfossi og gerði síðan skotárás
á gömlu Ölfusárbrúna. í þeirri árás er sagt
að einn maður hafi fallið. Síðan flaug vélin
niður með ánni og að Kaldaðarnesi - en
svo lágt að loftvarnarbyssur Bretanna
hæfðu hana ekki.
I annað skipti kom þýsk könnunarflug-
vél og flaug yfir staðinn. Þá voru Banda-
ríkjamenn teknir við og voru þrjár flugvél-
ar þegar sendar á loft. Hófst þá mikil
rimma sem að endaði með því að flugvélin
76 ÞJÓÐLÍF