Þjóðlíf - 01.07.1990, Qupperneq 77

Bæjarhús og braggaríKaldaðarnesi á stríðsárunum. Fremstmá sjá kirkjugarð en íhægra horni
sjást flugvélar. Eftir stríðið varð Jörundur Brynjólfsson alþingismaður ábúandi jarðarinnar frá
1948 til 1963 og er hún nú í eigu sonar hans, Gauks Jörundssonar umboðsmanns Alþingis.
var skotin niður austur í Rangárvalla-
sýslu.
Mr. Ernie Luton, sem vikið var að hér
að framan, var fyrir gráglettni örlaganna
þátttakandi í líklega frægustu flugferð
sem að farin var frá Kaldaðarnesi vorið
1941. Víkjum aftur að grein Guðmundar
Kristinssonar. „Þá var í Kaldaðarnesi
aðeins ein flugbraut. Voru flugvélarnar
geymdar utan brautarinnar. Þess vegna
gekk oft erfiðlega að koma þeim upp á
brautina, bæði vegna hálku og rigninga.
Þær voru svo þungar að framan að þegar
flugmaðurinn gaf í lyftust þær að aftan.
Því þurftu flugvirkjarnir oft að sitja á stél-
inu til þess að þyngja þær að aftan. — Um
flugferðina óvenjulegu fórust Mr.Luton
svo orð:
„Við vorum tveir að braska við að koma
einni vélinni uppá flugbrautina. Það gekk
mjög illa. Við sátum aftan á stélinu til þess
að þyngja hana að aftan. Svo rann vélin af
stað og uppá brautina. Flugmaðurinn gaf
mótornum strax fulla inngjöf — og vélin
þeyttist af stað eftir flugbrautinni — með
okkur á stélinu. Þegar brautin var hálfnuð
og vélin komin á fulla ferð steypti Henry,
félagi minn sér af — uppá líf og dauða —
en ég sat sem fastast á stélinu og ríghélt
mér í brúnina að framan. Nú skipti engum
togum að vélin tókst á loft og hækkaði
fljótlega flugið. Mér leið bölvanlega sitj-
andi þarna í reykjarsvælunni frá mótorn-
um. Vélin hækkaði sífellt flugið og var
komin hátt á loft út yfir Ölfusá.
Mönnum brá mjög í brún á jörðu niðri
við þessa sjón, að sjá mann sitjandi utan á
flugvél sem var að fara í kafbátanjósnaflug
út á Atlantshaf. Var óðara haft samband
við flugturninn, sem kallaði flugmanninn
upp, sagði honum að það sæti maður á
stélinu — og skipaði honum að lenda taf-
arlaust — en eins gætilega og honum væri
unnt. Lækkaði hann fljótlega flugið og
tókst lending ágætlega.
Mér var strax stungið inn í sjúkrabíl
sem ók á ofsahraða með mig í sjúkratjald-
ið. Þeir komust fljótt að því að ég var
óskaddaður. Ég fékk vænan slurk af góðu
rommi og fór aftur til vinnu. En af félaga
mínum er það að segja að hann slapp með
nokkrar skrámur. Hins vegar fékk flug-
maðurinn taugaáfall og lá rúmfastur í
viku.“
itt mannvirki í hernaðarsögu Kald-
aðarness hafa margir líklega aldrei
heyrt minnst á. Það er bráðabirgðabrú yfir
Ölfusá sem setuliðsmenn lögðu yfir ána
haustið 1942, og hugsuð var til olíuflutn-
inga. Fram að þeim tíma höfðu olíu-
birgðageymslur herliðsins verið ofan til
við flugvöllinn. En svo fór að mönnum
leist ekkert alltof vel á gömlu Ölfusár-
brúna hjá Selfossi og þótti hún ekki mikils
megnug.
Aðalhlutverk herliðsins sem var á Sel-
fossi var að gæta brúarinnar en um hana
fóru allir flutningar til og frá staðnum og
var hún því aðal lífæðin. Því þótti sýnt að
við þetta mætti ekki búa lengur.
Nú var tekið á það ráð að leggja veg ofan
úr Ölfusi og niður að Auðsholtsklettum
þar í sveit og síðan var byggð bjálkabrú
sem lá beint yfir ána, að Kaldaðarnesi, og
átti að halda uppi olíuleiðslum sem lágu
yfir ána, að Kaldaðarnesi. Brúin var ekki
merkileg smíði og svo fór að hennar naut
við í skamman tíma, strax þegar fyrsta ís
lagði á ána um haustið varð hún ónothæf.
Það var í þessu tilviki og raunar svo mörg-
um öðrum að herliðin brenndu sig á van-
þekkingu sinni á íslenskum staðháttum.
Síðar þennan vetur gerðist atburður
sem markaði endalok hersetunnar í Kald-
aðarnesi. I mars byrjun þótti heimamönn-
um sýnt að hverju stefndi; að nú væri flóð í
Ölfusá í aðsigi. Lýður Guðmundsson í
Litlu-Sandvík fór vestur eftir og varaði
herforingjana við, sem reyndu að ryðja
klakastífluna sem komin var í ána með því
að fljúga yfir hana og varpa á hana sprengj-
um. En eitthvað stórtækara þurfti til.
Þegar herliðið kom á fætur snemma
morguns 7. mars var komið flóð í ána.
Langt frá því að vera neitt stórflóð, en nóg
til þess að algjört undanhald og hreint æði
greip um sig meðal hermannanna. Daginn
eftir flúðu hermennirnir svo staðinn upp-
að Selfossi. Þetta gerðist á bolludaginn og
sagt er að allar bollurnar í brauðgerð
Kaupfélags Árnesinga hafi klárast, en
Selfoss var fyrsti áningarstaður flótta-
mannanna. Eftir þetta komu fáir hermenn
vestur eftir, helst meðan verið var að flytja
dýrmæt tæki á brott. Aðal slagkrafturinn
færðist eftir þetta í uppbyggingu Kefla-
víkurflugvallar. Og má í rauninni segja að
þar með hafi hernaðarsögu stórveldanna í
Kaldaðarnesi lokið.
ó svo að nú á dögum sé fátt sem minni
á hin miklu hernaðarumsvif vestur í
Kaldaðarnesi þá segja þau fáu mannvirki
sem enn standa eftir okkur mikla sögu,
sem að aldrei verður skráð til fulls. En hér
hefur verið reynt að varpa ljósi á fáein brot
úr þeirri sögu. I rauninni er eftirtektarvert
að í þeim „hernámsbókum“ sem skrifaðar
hafa verið virðist Kaldaðarnes vera mjög
afskipt og fátt, sem kemur þar fram um
herstöðina.
0
ÞJÓÐLÍF 77