Tímarit Máls og menningar - 01.05.1943, Side 111

TIMARIT MALS OG MENNINGAR
105
dyljast oss ekki þessar fyrirmannlegu hugsjónir, sem heimta frjálsara og veg-
iegra hlutskipti til handa sem jlestum mönnum en unnt var að öðlast meðal
norrænna bænda fyrir víkingaöld. Vér megum gera ráð fyrir, að fyrir þeim
mönnum, sem forgöngu höfðu um að nema Island, hafi vakað annað og meira
en draga fram lífið eða jafnvel bæta búskaparhag sinn. Þeir œtluðu sér að
lija þar höfðinglegra lífi en þeir höfðu átt kost í lieimahögum sínum. Þessi
hugsjón er sameiginleg öllum þeim, sem mótaðir voru af anda aldarinnar og
hreyfingarinnar. Hún skipti í raun réttri meira máli til jramhúðar en mis-
munur á œtterni eða þjóðerni“ (bls. 76, leturbreytingar hér).
Krafan um hin mannsæmu kjör handa sem flestum, máttugasta byltingar-
krafa allra tíma, var því einhver ríkasta hvötin, sem þjóðfélag landsins mótað-
ist af og nýtur um allan aldur. Hér urðu mannréttindi jafnari en í Noregi,
stéttagreining aldrei skörp né fordómar uni blóðblöndun ríkra og óríkra og
jafnvel þrælaætta, er hurfu brátt inn í þjóðstofninn (sbr. Rígsþulu, sem höf.
telur mjög íslenzka vegna þess m. a., að allar stéttir eru þar einnar ættar).
íslendingar urðu þeir frjálshyggjumenn í trúarefnum, að val ntilli guða var
þeint frjálst og af þeim rökum völdu þeir Hvíta-Krist um 1000. Val milli
goða, veraldarhöfðingja, átti sömuleiðis að vera frjálst, og byggðist þjóðveldið
forna á hinum frjálsa samningi þegns og goða. Þegar stórhöfðingjar risu hér
og beittu auði sínum og hernaðarmætti á upplausnartímanum, Sturlungaöld,
lil að setja tómt ofbeldi og valdboð í stað þessa þjóðfélagssamnings, náði
andi frelsis og mannréttinda sér niðri með því í sagnarituninni að láta smá-
bændur, konur, verkmenn og jafnvel þræla sýna vitsmuni og vaskleik á við
tigna menn, en hvorki eru héraðshöfðingjar landsins né konungar á borð við
heilagan Olaf hafnir þar yfir mennska bresti.
Þegar menn deila um, hvort nokkur gullöld hafi nokkru sinni komið á ís-
landi, er ágreiningnrinn liingum mestur um það, hvað verðskuldi gullaldai
nafn, og kemur hér ekki mjög við málin. Um þrjár aldir farnaðist þjóðveld
inu vel, og það er hár skipulagsaldur með smáþjóðum. Vitanlega bar það
sjálft í sér fræ til tortímingar sér, þar sem upphaf þess og eðlisfar var bylt-
ing fremur en varðveizla í kyrrstöðu og mönnunum munar annað hvort aftur
á bak ellegar nokkuð á leið. Rýrnun náttúrugæða við ofnotkun og rányrkju
var einnig hnignunarorsök. Ekki var ástæðulaus hin megna vantrú á íslandi,
eignuð fulltrúa forbyltingarkynslóðar, rótfasta höfðingjanum Katli flatnef:
„I þá veiðistöð kem ég aldrei á gamals aldri.“ Ileldur fór hann vestur um
haf, kvað sér þar virðast mannlífi gott. En bókmenntir okkar, löggjöf og sitt-
hvað fleira eru til marks um það, að í samanburði við ýmis grannlöndin
varð um skeið á íslandi mannlífi gott.
Enginn getur borið á íslenzka menning, að hún sé niðurrifsrit. Samt kann
þeim að sárna, sem héldu, að Islendingar væru ættgöfgastir Norðurlanda-
þjóða, og hafa verið gramir Ara Þorgilssyni fyrir að láta þetta trúaratriði
ósagt eða verr en ósagt, — karlinn virðist halda, að kotungalýður heilla
byggða í Noregi hafi strokið út til íslands. — Nú gerir höfundurinn allvel