Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Síða 47

SKYNSEMI GEGN TILFINNINGU
hjartaði mannvinurinn Stefán Zweig
lætur lesandann ekki ganga þess dul-
inn, hvar skórinn kreppir. Svo fals-
laust opnar hann sál sína, að jafnvel
þeir hlutir í fari hans, sem hann sjálf-
ur virðist ekki hafa skilið, verða lykill
að leyndardómum hans harmrænu
örlaga.
Stefán Zweig lætur þess getið, þeg-
ar hann gerir grein fvrir því, að hann
valdi heimspeki að háskólanámi, að
það val hafi ekki verið af neinni innri
þörf, og segir um leið: „Hugsanir
mínar þróast einvörðungu í sambandi
við hluti, atburði og einstaklinga, en
allt það, sem eingöngu er af fræðileg-
um eða háspekilegum toga, er ofar
mínum skilningi.“
Eg hef ekki lesið neinn meiri háttar
Iiöfund og enn síður höfund með jafn
sterka réttlætiskennd og sannleiksást
og Stefán Zweig bar í brjósti, sem
opinberað hefur jafn átakanlega og
hann vanrækslu þess að leita róta
þeirra íyrirbæra, sem voru viðfangs-
efni hans. Hann virðist hafa skort alla
yfirsýn yfir vettvang dagsins. Hann
sá „hluti, atburði og einstaklinga“, en
samband hlutanna og atburðanna var
í átakanlega mikilli móðu. Hann fann
líf sitt og yndi i því nýja, sem ruddi
sér til rúms í listaheiminum í æsku
hans, „eitthvað heitara, djarfara og
meira heillandi en sú list, sem feður
þeirra og samtíðarmenn höfðu tign-
að“. Síðar öðlast hann og félagar
hans, synir auðugrar borgarastéttar
Austurríkis, skilning á því, „að þær
nýjungar, sem þar voru á döfinni,
boðuðu víðtækar þjóðfélagsbreyting-
ar, er áttu eftir að láta öryggisháborg
feðra okkar riða á grunni og að lok-
um hrynja í rúst“. Þessi öryggisborg
feðranna var sú veröld, sem stóð vörð
um hamingjudrauma æsku hans og
átti undir niðri hug hans allan. En
sælu þess öryggis gat hann þó aðeins
notið, er hann lét um sig leika þá
strauma, sem skullu sem fellibyljir á
múrum þeirrar háborgar, svo að
hruni varð. Hann nýtur þess, sem
gerist í listum og bókmenntum, en
skilur ekki, hvað það er. „Við sáum
ekki hið eldlega letur á veggnum“,
segir hann um sig og félaga sína,
„heldur bergðum á hinum dýru veig-
um listarinnar“. Á þann hátt er mikl-
um listamönnum gott að lifa, en það
er ekki skóli til undirbúnings því að
mæta fullkomnu siðleysi og menn-
ingarfjandskap sem meginafli fram-
vindunnar. Sá, er í slíkum árekstri
lendir við sjálfan sig, getur vart heill
til skógar gengið upp frá því, nema
hann ráðist í að gera sér rökræna
grein fyrir sambandi hlutanna og
hvar hann stendur og hvar honum ber
að standa.
Stefán Zweig sá hluti, atburði og
einstaklinga, en hann sá ekki öflin að
baki. Hann sá Hitler, enda mátti
minna sjá. En hann sá hann sem ein-
stakling, en ekki sem afsprengi þeirra
afla, sem höfðu hann að leiksoppi
381