Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Blaðsíða 50

TÍMARIT MÁLS OG MliNNINGAU
anna“. Svo bætir hann við milliliða-
laust: „Eg veit, að við vorum ein-
feldningar.“ Síðan minnist hann ekki
á Sovétríkin fyrr en í sambandi við
för þangað vorið 1928, þegar honum
var boðið að vera fulltrúi austurrískra
rithöfunda á hundrað ára afmælis-
hátíð Leós Tolstojs í Moskvu. Hann
hafði lengi haft í huga för þangað.
Áður en styrjöldin skall á 1914, var
hann ferðbúinn. Þá var hann að
semja bók um Dostojevskí, en varð
að hætta við förina vegna stríðsins.
Eftir byltingu stefndi hugur hans
þangað til að kynnast ástandi þar. Þá
var hann þar meðal víðlesnustu höf-
unda, því að þótt hann væri ragur við
að stíga þangað fæti sínum, af því að
hann vildi ekki láta neyða sig til „að
kveða upp dóm um óendanlegt land-
flæmi og óleyst vandamál þess eftir
nokkurra vikna kynni“, eins og hann
komst að orði, þá þorði rússnesk al-
þýða að taka afstöðu til hins tæra
frelsisboðskapar í ritum hans. Þar
hafði komið heildarútgáfa rita hans
með formála eftir Gorkí, og auk þess
voru ódýrar smáútgáfur fyrir almenn-
ing.
Það stóð ekki á því, að Zweig fyllt-
ist elsku til fólksins í Rússlandi, og
hann inat þá umhvggju, sem borin var
fyrir velferð þess. „En hvað Rússland
minnir á bráðgáfað, góðviljað og
stórt barn!“ segir hann. Og honum
þótti einnig barnaleg meðhöndlun á
þessu stóra barni: „Hún var ögn bros-
leg þessi einlæga og heiðarlega tilraun
til að hrífa fólkið með einu handtaki
upp úr myrkri fáfræðinnar til skiln-
ings á Beethoven og Vermeer.“
En áður en varði var hann kominn
inn á alvarlegt hættusvæði: „Þessi
þögla en þó öra elskusemi (fólksins)
bar mann ofurliði,“ segir hann. . ..
„Samvistirnar við þetta fólk urðu
hættuleg freisting, sem margir erlend-
ir rithöfundar féllu lika fyrir í kynnis-
ferðum sínum til Rússlands.“ En
Zweig bjargaðist! Eitt kvöldið fann
liann bréf, sem laumað bafði verið í
vasa hans. Og skrifað stendur:
„Minnizt þess, að flestir menn, sem
þér talið við, segja ekki það sem þeim
býr í brjósti, heldur eingöngu það,
sem þeir mega segja. . . . Túlkurinn
gefur skýrslu um hvert orð, sem þér
talið. Það er hlerað í símann yðar og
fylgzt með hverju fótmáli.“ Og í bréf-
inu voru tilfærð dæmi og einstök at-
riði, sem Zweig lýsir raunar yfir, að
hann hafði ekki tök á að sannprófa.
En svo mikils þótti honum umvert
þessa leiðbeiningu, að hann hefur frá-
sögnina af bréfinu með þessum orð-
um: „Það, að ég lét ekki glepjast af
þessum galdri, var ekki skapstyrk
mínum að þakka fyrst og fremst,
heldur ókunnugum manni, sem ég
veit engin deili á og mun aldrei vita.“
„Nú verð ég að viðurkenna það
hreinskilnislega, að hetjuskapur hef-
ur aldrei verið mín sterka hlið,“ segir
Zweig á einum stað. „Ef hættu ber
384