Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Side 48

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
sínum. Einn ..niaður setti veröldina á
annan endann“, segir hann. „En ekki
grunaði mig, . . . að við ættum eftir
að verða valdasýki þessa eina manns
að bráð,“ segir hann öðru sinni. Og
enn segir hann: „Og þegar upp renna
friðsælli tímar og siðferðisþrekið
verður ekki jafnlamað og nú, munu
menn lesa með skelfingu, hvílíka
glæpi einn maður, óður af hatri,
framdi í þessari menningarborg á
tuttuguslu öld.“ Hann sá líka atburði
heimsstyrjaldanna, en um orsakir
þeirra talar hann eins og saklaust
barn. Fyrri heimsstyrjöldin skall á
„fyrir handvömm klaufskra stjórn-
málamanna“. Hann hefur að vísu orð
Romains Rollands fyrir því, að ýmsir
gróðahyggjumenn hafi blásið að kol-
unum. í leit að orsökum styrjaldar-
innar á víðari vettvangi kemst hann
helzt að þeirri niðurstöðu, að vel-
gengnina hafi borið of bráðan að,
„í'íkin og borgirnar eflzt of snögglega
að völdum, því þegar menn eða ríki
finna til máttar síns, kemur þörfin að
neyta hans eða misbeita honum“.
Dýpri er ekki hans „fræðilega“ skýr-
ing. Hann gerir samanburð á upphafi
fyrri og seinni styrjaldarinnar, hvað
eldmóð ahnennings varðaði, þar sem
upphaf síðari styrjaldarinnar stendur
langt að baki. í því sambandi lætur
bann þess þó getið, að hið síðara stríð
sé háð um hugsjónir, en ekki ein-
göngu um landamæri og nýlendur.
„Stríðið 1939 hafði andlegan til-
gang,“ segir hann, „það var háð um
frelsið og til varnar siðrænum verð-
mætum.“ Ekki er líklegt, að Zweig
hefði sett þessa setningu á pappír, ef
hann hefði lifað það, þegar frelsis-
hetjur Bandaríkjanna hentu kjarna-
sprengjunum á japönsku borgirnar.
„Stríðið 1914 átti hins vegar enga
stoð í veruleikanum,“ segir hann enn-
fremur, „heldur þjónaði það ein-
skærri blekkingu, draumi um betri
heim, réttlátari og friðsamari“. Það
mun leitun á grunnfærnari ummælum
heimsfrægs rithöfundar. „En sæll er
maðurinn aðeins í blekkingu sinni, en
ekki þekkingu,“ bætir hann við í
beinu og rökrænu framhaldi.
Þegar Zweig segir frá æsku sinni og
skólaárum, getur hann þess með nokk-
urri beiskju, að sú kynslóð, sem ól
hann upp, hafi litið á ríkjandi skipu-
lag sem tákn fullkomleikans. Mann
grunar, að þrátt fyrir uppreist hans
gegn þessu viðhorfi, sem var fjötur á
frelsi æsku hans í gervi steinrunninna
skólahátta, þá hafi hann aldrei getað
losað sína eigin sál undan því við-
horfi, uppreistin gegn því er veiga-
mikill þáttur í lífsstríði hans. Hann
lýsir því sem dæmi um hörku for-
eldra hinna upprennandi mennta-
manna, að fengju þeir „lága einkunn
í einhverri ómerkilegri grein“, þá var
þeim hótað því, að þeir yrðu teknir
úr skóla og látnir læra handiðn, „en
slíkt var ægilegasta grýla, sem þekkt-
ist á borgaraheimili“, bætir Zweig
382