Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Page 51

SKYNSEMI GEGN TILFINNINGU
að höndum, hefur mér alltaf verið
eiginlegast að hliðra mér hjá henni.“
Þetta segir hann, í sambandi við feg-
inleik sinn, þegar hann af heilsufars-
ástæðum var úrskurðaður óvígfær og
þurfti því ekki að fara út á vígvöllinn
1914. Enginn mun frýja honum hetju-
skaps fyrir þær sakir, en mann getur
grunað, að hér hafi hann vilj að koma
að þessari játningu sinni, þótt hann
við önnur tækifæri hafi ef til vill
einkum fundið til þess, að nokkuð
hafi honum verið vant þess hetju-
skaps, sem hann hefur dáð í hjarta
sínu. Annars getur það leikið á tveim
tungum, hvað flokka ber af vöntun-
um hans undir hugleysi. Eitt eftir-
tektarverðasta fyrirbærið í þeim efn-
um er afstaða hans til Hitlers og naz-
ismans, sem hann hataði af öllum
sínum æma blóðhita. Flestir önd-
vegismenn Þýzkalands á sviðum lær-
dóms og lista snerust öndverðir gegn
nazismanum og afsögðu að leggja
fram krafta sína í þjónustu ríkis hans.
Vinir Zweigs um víða veröldu lögðu
fast að honum að mótmæla því opin-
berlega, að verk hans væru flutt í
Þýzkalandi nazismans. En Zweig varð
ekki við þeirri kröfu. En hann færir
það fyrst fram sem afsökun, að hann
hefur „af grundvallarástæðum haft
megnustu óbeit á öllum opinberum og
innfjálgum yfirlýsingum“. En ástæð-
an, sem hann setur í aðra röð, er vafa-
laust þungamiðja málsins bæði beint
og óbeint: Hann vildi ekki „leggja
stein í götu snillings á borð við
Strauss“. En þannig var málum hátt-
að, að tónsnillingurinn Richard
Strauss vann með Zweig að óperunni
„Þögla konan“, og þegar nazistar
gáfu út bann gegn því, að þýzk leik-
hús sýndu verk eftir aðra en Aría, þá
taldi Zweig útséð um örlög óperunn-
ar. En Strauss bjargaði óperunni með
því að koma sér persónulega í mjúk-
inn hjá nazistaforingjunum. Hann
gekk opinberlega í þjónustu þeirra á
þann hátt, að hann lét útnefna sig sem
forseta naziska tónlistarráðsins og
gerðist þar með skrautfjöður í hatti
nazista, þegar „ekki alleina beztu rit-
höfundarnir, heldur einnig merkustu
tónlistarmennirnir höfðu snúið við
þeim baki“, eins og Zweig kemst að
orði í þessu sambandi. Zweig dregur
ekki dulur á það, að honum „hugnað-
ist miður“ - þessi afstaða Strauss.
En hann átti afsakanir honum til
handa. Auk þess sem Zweig metur það
við Strauss, að „hann viðurkenndi
alltaf hreinskilnislega listamannseig-
ingirni sína og lét allt stjórnarfar lönd
og leið“, þá þurfti hann einnig af
persónulegum ástæðum að vingast við
nazista, þar sem sonur hans hafði
gengið að eiga konu af Gyðingaætt-
um. Zweig finnur til þess, að tilslak-
anir Strauss koma honum í klípu, en
maður getur vart varizt grun um, að
fyrir Zweig hafi að einhverju leyti
vakað sömu sjónarmið: listamanns-
eigingirni, „heilög síngirni lista-
TÍMARIT MÁLS OC MENNINGAR
385
25