Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Side 52

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
mannsins“, eins og Zweig orðar það,
þrá að sjá nýju óperuna á leiksviði.
Svo mikið þótti nazistum við liggja
að brjóta ekki Strauss af sér, að það
var að því komiö, að fært yrði upp
verk eftir Gyðinginn Stefán Zweig.
„Þegar ég rifja það upp, sem hefur
glatt mig um dagana,“ segir Zweig,
„get ég minnzt þess með hógværri
ánægju að hafa orðið til að skap-
rauna Adólf Hitler, voldugasta manni
nútímans“. En það er hvorki hreinn
né glæsilegur tónn í þessum orðum
listamannsins.
I bók hans kemur hvervetna fram
tilfinning hans fyrir því, að liann
skorti hetjuskap. Tvær eru þær teg-
undir manna, sem hann dáir öðrum
fremur: fágaðir listamenn og hetjur
andlegrar baráttu. Ég hef áður minnzt
á aðdáun hans á Sigmundi Freud.
Hann skrifar um Italarin Benedetto
Croce, sem í áratugi hafði verið and-
legur leiðtogi æskulýðsins á Ítalíu og
komizt til æðstu mannvirðinga, var
þingmaður og ráðherra um skeið, en
komst á öndverðan meið við Mússó-
líní. Hann var hrakinn úr öllu opin-
beru starfi, og fasistarnir réðust að
húsi hans og brutu rúður. En hann
Iét ekki hrekja sig úr landi, þó að hon-
um stæðu til boða virðulegustu stöð-
ur erlendis. Hann var kominn á efri
ár, og Zweig lét í ljós við hann að-
dáun sína á því, hve hress hann væri
í anda og óbugaður í sinni andlegu
einangrun á Italíu, þar sem „það
kostaði ítala og jafnvel útlending
meir en miðlungskjark að heimsækja
hann, því að stjórnarvöldin vissu, að
í virkisborg sinni, íbúðinni, sem var
yfirfull af bókum, talaði hann eins
og honum bjó í brjósti,“ segir Zweig.
Þá hlær Benedetto og segir: „Það er
einmitt andstaðan, sem heldur mönn-
um ungum ... Nú þegar ég er einn og
hef ekki æskulýðinn í kringum mig,
er ég neyddur til að kasta ellibelgn-
um.“ — En dýpst aðdáun finnst mér
skína í gegn, þar sem hann talar um
Romain Rolland. Hann var hinn fág-
aði listamaður, en jafnframt hin
ótrauða hetja í baráttunni gegn spill-
ingaröflum mannkynsins. Frammi
fyrir þessum manni segist Zweig
verða að fyrirverða sig. „Hér þóttist
ég skynja,“ segir hann, -—- „og það
vekur mér stöðugt nýja fagnaðar-
kennd — mannlega og siðræna yfir-
burði, andlegt sjálfstæði og hroka,
frelsi sem eðlislögmál frjálsrar sálar“.
Þessi kynni, sem hér segir frá, áttu
sér stað fyrir heimsstyrjöldina fyrri,
en aldarfjórðungi síðar, mitt í heims-
styrjöldinni síðari, rifjar hann við-
ræðurnar upp og þau sannindi, sem
hann nam af vörum vinar síns: aftur-
haldsstefnan sé greinilega í uppsigl-
ingu og baráttan gegn henni sé mikil-
vægari en þjónustan við listina.
„ „Listin getur verið oss til huggunar
í einkalífi voru,“ sagði hann við mig,
„en gagnvart raunveruleikanum má
hún sín einskis.“ “ Zweig reyndist
386