Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Page 53

SKYNSEMI GEGN TILFINNINGU
auðvelt að viðurkenna þessi sannindi
eftir þunga reynslu tveggja heims-
styrjalda, og vera má, að þau hafi
geymzt því betur í minni, því erfiðara
sem reynzt hefur að samlagast þeim.
Um Romain Rolland segir Zweig:
„Hér var loks fundinn maður, sem
gat hafið merki siðgæðisins á loft.“
Þegar Hitler hafði innlimað Aust-
urríki í Þýzkaland, þá stóð Zweig
uppi ættjarðarlaus. Sú staðreynd gef-
ur honum ástæðu til hugleiðinga um
sjálfan sig og tilveruna: „Nú er ég,
sjálfur heimsborgarinn, sífellt hald-
inn þeirri tilfinningu, að ég standi i
þakklætisskuld fyrir hvern teyg af lífs-
lofti, sem ég anda að mér i landi fram-
andi þjóðar. Þegar ég fer að hugsa
skýrt, sé ég náttúrlega, hvílík firra
þetta er, en hvers má skynsemin sín
gagnvart tilfinningunni!“
Það er þessi spenna milli skynsemi
og tilfinningar, sem eflaust á ómetan-
legan þátt í kveikju fremstu og stór-
brotnustu listaverka hans, og yfirráð
tilfinningarinnar aflgjafi sköpunar-
innar. En víða leynir sér það ekki,
að yfirráð tilfinninganna bera hann
út af þeirri braut, er hann fyndi sér
þó skylt að ganga, og eru honum
hemill til þess lærdóms, sem hann
dáði mest hjá skapstyrkum vinum
sínum. Hann segir um sjálfan sig,
að hann sé tornæm eftirlegukind
frá frjálsari tímum. En ást sína á
persónulegu frelsi, er hann nefndi
svo samkvæmt auðstéttarskilningi
æskuára hans, viðurkennir hann á
einum stað sem orsök þess, að hann
brást skyldum fyrir frelsi og friði.
Það er að lokinni heimsstyrj öldinni
fyrri. Þá gekkst Henri Barbusse fyrir
því að reyna að sameina alla andans
menn Evrópu um að bera sáttarorð
milli þjóðanna. Samtök þau hrundu
brátt um koll, og Zweig kennir því
um, að Barbusse hafi verið sannfærð-
ur um, „að borgaraleg lýðræðisríki
væru ófær um að koma í kring sönnu
bræðralagi þjóðanna“. Og svo bætir
hann við: „í baráttunni fyrir andlegu
frelsi höfðum við enn einu sinni
brugðizt vegna ofurástar á persónu-
legu frelsi og sjálfstæði.“
Þegar Stefán Zweig kvaddi þetta líf
voru hrundar síðustu stoðirnar undan
trú hans á mátt hinnar dáðu borgara-
legu menningar til að reisa rönd við
sókn kvalalostugs siðleysis. Þá voru
aðeins nokkrir mánuðir órunnir til
þeirrar stundar, er þýzki nazisminn
hlaut örlagahögg sitt við Stalingrad.
En Zweig hafði aldrei öðlazt trú á
þann þrótt hins fábrotna lífs, sem
aldrei verður bugaður, þótt villimann-
leg grimmd beiti ægilegustu morðtól-
um veraldar.
387