Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Side 44

Tímarit Máls og menningar
þess að undirstrika andstæðurnar; Laxness hefur alltaf beitt sterkum
mótsetningum, bæði í ritgerðum og skáldskap:
„Þjóðfélagið" var ekki einusinni til þegar ég var að alast upp; við
skulum vona að það sé til núna svo hægt sé að bæta það þó áritun
þess sé óþekt og ekki hægt að fara í mál við það/ . . ./ Eitt er víst, að
oft þegar menn tala um þjóðfélag, meina þeir stríðsfélag eða ó-
friðarfélag, þar sem einlægt er verið að jagast og fljúgast á; annað
ekki. (102-03)
Hvort sem menn taka lýsingu skáldsins á „þjóðfélagi" okkar daga
gilda eða ekki, þá er auðfundin samúð hans með hinu forna
„stórheimili" sem hann var „svo heppinn að ná í skottið á“.
Skýrum og furðulega minnisgóðum myndum er brugðið upp af
ýmsum bæjum og fólki þeirra þar í sveit. Breytingar í lífsháttum og
hugsun eru að sjálfsögðu að gera vart við sig. Þó að eldri venjur
væru lífseigar, þá var samt æskufólk af sumum bæjum „að byrja að
komast í snoðrænu af reykjavíkurmentun, en sjálfir höfðu bændur
þá mentun sem reis á fornsögum og ættartölum og voru komnir útaf
Agli Skallagrímssyni" (T 61).
Laxnes var velstætt bú á mælikvarða þeirra tíma. En Halldór lýsir
af hlýhug og aðdáun fátækum og barnríkum fjölskyldum þar í
nágrenninu. Inngróin menntunarhefð og menntunarþörf voru ríkar
í fari þessa fólks: „Fyrir mistúlkun orðsins hefur svona fólk verið
kent við fátækt; mælt á aðra og sígildari stiku var fólk þetta ríkt; að
minstakosti ríkara en við núna. Frost linaði um stund, og hið aldna
tré skaut sprotum og umdi.“ (66) „Ekki þurfti nema eina kynslóð án
húngursneyðar og upp rann höfðíngsfólk" (62), segir á einum stað,
og nefnd eru þjóðkunn dæmi um menn og konur úr þessum kjörum
sem náðu miklum árangri í lífinu. Þar er til dæmis Narfakotsfólkið,
„ögn eldra en ég, og hvorki átti bolla né disk, og börnunum var
skamtað á bert borðið, ellegar átu beint uppúr pottinum ef nokkuð
var þá í honum, já og þótti gott“: „Meðal sjö barna sem upp komust
urðu flest þjóðkunnugt mentafólk, sumt listamenn, sumt snillíngar í
handiðn, sumt vann sér jafnvel nafn í útlöndum." (U 64-65)
Þegar Halldór kemur fyrst til útlanda seytján ára gamall verður
honum ljós geysimikill munur „á högum almenníngs á Islandi og í
Danmörku". Hjá dönsku alþýðufólki kynntist hann „dúkuðum
veisluborðum þess með postulíni silfurborðbúnaði og krásum; þetta
162