Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Side 91

Breytileiki lífsins
Skömmu síðar hittast þau Arnaldur aftur eftir langan aðskilnað, kvöldið
sem verkalýðsfélagið er stofnað á Oseyri. Þá biður Salka um orðið, og um
leið er eins og sögumaður horfi frá sjónarhóli Arnalds og lýsi henni með
hans orðalagi, skáldlegur í aðra röndina en fordómafullur í hina, og er
lýsingin öll byggð upp á andstæðum. Freistandi væri að koma með þessa
lýsingu í heilu lagi, en vegna þess hve löng hún er vísast á bls. 297 í bókinni.
í lok lýsingarinnar stendur: „Það var einsog aðrar konur máðust burt.“
Sú lýsing sem Arni vísar líklega óbeint til í orðum sínum ívitnuðum er
enn ein, einnig frá sjónarhóli Arnalds og með hans orðfæri, þegar þau
ganga út saman í fyrsta sinn: „Sá sem hefði eignað henni þokka og fegurð,
hlaut um leið að gera uppreist gegn þeim hugtökum er í orðunum felast
einsog þau eru alment skilin. Hún var ljót.“ (399) En almennur skilningur
nægir engan veginn þegar Salka á í hlut og sögumaður heldur áfram:
En í hinu sterka og upprunalega andlitsfalli hennar bjuggu allir kostir þeirrar
seltu sem er og verður í sjónum meðan hann fellur uppað ströndinni. I
augum hennar og munni bjó allur heiðindómur og allt tilhaldsleysi lands sem
upphaflega var fyrirhugað gráyrjóttum selum og hinum kaldlyndu væng-
breiðu mávum hafsins. / . . ./ Hún hélt annarri hendi um ökla sér, en hinni
um strá sem hún var að tyggja, og horfði útá sjóinn, og barmur hennar lyftist
og sé reglulega einsog lognaldan, landslagið samrunnið persónu hennar, eðli
veðranna andardráttum hennar.
Eftir mínum skilningi lýsir sér sérstæð aðdáun sögumanns í þessum
orðum. Hann skilur ekki alveg hvers vegna, en hann heillast af þessari
stúlku og hann gerir hvað hann getur til að skila þeirri einkennilegu og
uppreisnargjörnu tilfinningu til lesandans: furðu sinni og aðdáun þegar
hefðbundnar reglur um kvenlega fegurð hljóta að liggja í valnum.
Árni telur að Arnaldi finnist vafasamt hvort hægt sé að kyssa Sölku
Völku en vitnar ekki í bókina máli sínu til stuðnings. Ég finn þessum
orðum hans engan stað í sögunni, en hins vegar stendur þar: „Hitt gat aftur
talist vafamál hvort hún kynni að kyssa, því hún opnaði aðeins munn sinn
og lokaði augunum.“ (414) Eins og öllum er ljóst er það tvennt ólíkt að
kunna ekki að kyssa og að vera þannig að það sé ekki hægt að kyssa mann.
Ekki siðprúð saga
í kaflanum um bækur í Alþýðubókinni (1929) gefur Halldór Laxness
lýsingu á borgaralegu skáldsögunni eins og hún kom honum fyrir sjónir á
þeim tíma og segir meðal annars (11 — 12):
209