Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 32

Tímarit Máls og menningar
sjálfsmorð, að sögn Löwenthals. Það voru aðeins þeir kumpánar Goethe
og Schiller sem tókst að flýja þessi örlög, með því að leita á náðir fursta og
fá að spóka sig við hirðir þeirra.
„Ferill Goethes birtir vel eymd þýskrar borgarastéttar, sem upphaflega
bjó við byltingarástand en dæmdist svo til að búa í afturhaldsríki fram á
miðja 19. öld,“3 skrifar Löwenthal. Goethe sveiflast á milli uppreisnargjarnr-
ar einstaklingshyggju, sem átti sér draum um frjálst og lýðræðislegt
samfélag, og uppgjafar, sáttar við ríkjandi ástand. I Þjáningum Werthers
unga (1774) gerði hann upp við þröngsýnan og hégómlegan aðalinn.
Werther afneitar því samfélagi þar sem tilfinninganæmur og greindur
einstaklingur fær ekki að njóta sín af því hann er af lágum stigum. En þegar
Goethe skrifar bókina um Wilhelm Meister 20 árum seinna hefur hann
komist að þeirri niðurstöðu að dugandi borgarar geti sem hægast notið sín í
samfélaginu, og hann sér fyrir sér upplýsta borgara og lýðræðissinnaðan
aðal sameinast um stjórnun þess. Olíkt Goethe sjálfum hafði þýskt samfé-
lag samt ekki tekið miklum breytingum á þessum tíma.
Um þessa hlið á þróun Goethes sem Löwenthal gerir grein fyrir er lítill
ágreiningur. Heimildum ber saman um að Þýskaland 18. aldar hafi verið
lítil freisting frelsisunnendum, t. d. sagði danski gagnrýnandinn Georg
Brandes (1842 — 1927) um þýsk furstadæmi á þessum tíma í frægum
fyrirlestrum sem hann hélt fyrir rúmri öld:
Þarna ríkir þetta svokallaða upplýsta einveldi 18. aldar með sínum ómerki-
legu og steingerðu samfélagsháttum. (...) Veruleikinn býður einstaklingn-
um ekki upp á nein verðug verkefni; þess vegna er heldur ekkert rúm fyrir
snillinginn. Leikhúsið er eini staðurinn þar sem sá sem ekki er af aðalsættum
getur kynnst helstu möguleikum mannlífsins/
Auðvitað var marxisminn ekki að þvælast fyrir Brandesi hér, heldur talar
hann út frá þeim róttæku hugmyndum um frelsi einstaklingsins sem hann
boðaði. En í þessu efni ber honum og Löwenthal saman, og sá síðarnefndi
leggur líka áherslu á hlutverk leikhússins. Þýsk borgarastétt hafði lítil sem
engin völd í samfélaginu, en hún bætti sér það upp með leikhúsinu, þar
voru æfingabúðir hennar. I Námsárunum er mikið lagt upp úr þeirri
reynslu sem söguhetjan Vilhjálmur aflar sér hjá ferðaleikhópi, og í frum-
gerð sögunnar var það meginefni hennar. Þau urðu örlög þýsku borg-
arabyltingarinnar að komast aldrei af fjölum leikhússins niður á jörðina.
Langt fram á þessa öld hafa evrópubúar orðið að súpa seyðið af þessari
ófullgerðu byltingu. I því sambandi má vitna til þjóðverjans Franz Me-
hrings (1846—1919), samtíðarmanns Brandesar og i augum þýskrar verka-
lýðshreyfingar eins konar umboðsmanns Marx að Engels gengnum. Hann
526