Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 100

Umsagnir um bækur
SJÁLFIÐ OG EILÍFÐIN
í tilefni af nýútkominni bók Brynjólfs
Bjarnasonar, Heimur rúms og tíma, Mál
og menning, Reykjavík, 1981.
I
Ein grein bókmennta er heimspeki.
Eins og aðrar bókmenntir fjallar hún um
reynslu okkar af þessu undarlega ævin-
týri að vera til og vita af því. Greinar-
munur hennar og annarra bókmennta er
sá að það er ævintýrið sjálft sem hún
snýst um og ekkert annað.
Hvað merkir það að vera til og vita af
því? Hver sá sem vill leggja stund á
heimspeki þarf ekki annað en leyfa þess-
ari spurningu að verða hluta af sjálfum
sér, leyfa henni að vaxa og skyggja á
allar aðrar spurningar. Maður sem hugs-
ar heimspekilega spyr ekki hvað klukk-
an er, heldur hvað tími sé, aldrei hvert
stjórnmálaástandið er, heldur hvað
stjórnmál séu, aldrei hver þjáist, heldur
hver sé hlutur þjáningar í mannlífinu.
Nytsemi heimspekinnar felst í því að
hún safnar saman, fellir í eina heild,
lífsreynslu og hugsun ótal manna eða
kynslóða undir þessu eina sjónarhorni:
Hvað er það í reynslu okkar eða hugsun
sem varðar í sjálfu sér heiminn og mann-
lífið allt? Hver eru þau lögmál lífs og
tilveru sem gilda um allt og þá einnig um
mitt líf og þitt á þessari stundu og við
þessar aðstæður?
Enginn íslenskur höfundur hefur
sinnt þessu verkefni af meiri alvöru og
einlægni síðustu þrjá áratugina en Brynj-
ólfur Bjarnason. Nýútkomin bók hans,
Heimur rúms og tíma, er sjötta bók hans
um heimspekileg efni. Áður hafa komið
út Fom og ný vandamál (1954), Gátan
mikla (1956), Vitund og verund (1961),
Á mörkum mannlegrar þekkingar
(1965) og Lögmál ogfrelsi (1970). Þó að
viðfangsefni þessara rita virðist ólík
stefnir höfundurinn í þeim öllum að
einu og sama marki: Að eiga þátt í að
móta nýrri og betri lífssýn, dýpri og
skarpari skilning á veruleika mannsins,
— lífssýn og skilning sem kunna að
skipta sköpum fyrir þróun mannlífs á
jörðinni.
Sú sannfæring höfundar, að lífssýn og
skilningur á veruleikanum ráði úrslitum
um örlög heimsins, setur svip á stíl hans
og efnistök. Hann vill hvarvetna komast
að kjarna málsins eftir leiðum rökvísrar
hugsunar svo að unnt sé að taka skýra
afstöðu á velgrunduðum forsendum. Og
hann höfðar til lesandans — ekki til þess
að uppfræða hann eða kenna honum —
heldur til þess að fá hann til liðs við sig.
Hann gerir því ráð fyrir að lesandinn
standi frammi fyrir sama vanda og hann
sjálfur og geti lagt sitt af mörkum til að
takast á við þann vanda. Þessi afstaða
Brynjólfs kann að valda því að sumum
þyki rit hans þung eða tyrfin aflestrar.
En þá stafar það fyrst og fremst af því að
þeir hafa ekki lagt sig eftir að ná þræðin-
um og fylgja honum, þeir hafa ekki gefið
sig efninu á vald eins og þarf að gera við
lestur góðra bóka.
Efnið í Heimur rúms og tíma er í
grófum dráttum þetta: I náttúruvísind-
594