Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 124

Tímarit Máls og menningar
afhjúpaðir í skáldverkum á borð við
Fjallið og drauminn eftir Ólaf Jóhann
Sigurðsson, en seinna varð ýmsum aftur í
mun að breiða yfir lífsskilyrði þorra
manna í bændasamfélaginu gamla og
nýju bæjasamfélagi. Þá þurfti enn að
segja margt frá uppréttum höldum og
horskum sonum þeirra og dætrum „í
gamla daga“ til að mynda mótvægi við
illan samtíma. Ein skýring á vinsældum
endurminningasagnanna gæti verið sú,
að núna þegar kreppir að verðum við að
fá að vita hið sanna um liðna tíma. Til
viðmiðunar, lærdóms og reynslu, ef að
líkum lætur, því fólkið sem segir frá
komst allt yfir erfiðleikana.
Þegar vel tekst til eru þessar bækur
ekki einungis endurminningar eins
manns heldur skírskota þær til hópa í
samfélaginu. Og þegar best tekst til segja
þær sögu hópa sem ekki áttu áður
skrifaða sögu. Tryggvi Emilsson skrifaði
sögu allra niðursetninga í sveit á
öndverðri 20. öld í Fátæku fólki. Sigurð-
ur A. Magnússon skrifar sögu
öreigabarna í þéttbýli á kreppuárunum í
bókum sínum tveim sem hér verður lagt
út af, Undir kalstjömu (MM1979) og
Möskvum morgundagsins (MM1981),
og geta slík börn þekkt sjálf sig þar þótt
síðar séu til komin.
Augljóst er þó að Sigurður A. Magn-
ússon er ekki bara að skrifa bækur þess-
ar til að aðrir megi þekkja sig þar.
Astríðuþungi frásagnarinnar bendir til
þess að hér sé losað um gamalt og
þrúgandi helsi og þess jafnvel freistað að
horfast í augu við atvik sem höfundur
hefur lengi bælt með sér og ekki viljað
viðurkenna að væru hluti af fortíð hans.
Og sannarlega virðist höfundur sagn-
anna svo fjarskyldur þeim Jakobi
söguhetju sem í lok Möskvanna stendur
uppi einn, lúsugur, skitinn og atvinnu-
laus, að engan þarf að undra þótt hann
hafi viljað forðast að horfast í augu við
slíkan drengstaula yfir árin sem á milli
þeirra eru. Slíku er hentugast að gleyma.
Hver sá lesandi sem þykist
þekkja sjálfan sig . . .
Sigurður A. Magnússon hefur ekki farið
dult með það í viðtölum að hann sé í
þessum bókum að skrifa um sína eigin
bernsku (sjá t. d. viðtal í Þjóðviljanum
18. 11. 1979). En vegna þess hve minnið
er brigðult og sjálfsagt líka vegna þess
hve viðkvæmum hlutum er sagt frá hér,
kýs hann að breyta nöfnum á söguper-
sónum og kalla verk sitt „uppvaxtar-
sögu“. Við kynnumst í bókunum drengn-
um Jakobi Jóhannessyni og sjáum vöxt
hans og viðgang með augum samnefnds
sögumanns sem ritar bernskuminningar
sínar þegar hann er um fimmtugt. Tímar
bókanna eru því aðallega tvennir, sögu-
tími og frásagnartími (sem er því sem
næst útgáfutími), en auk þess er gripið
til þriðja tíma þarna á milli við og við í
setningum eins og „seinna komst ég að
því að . . .“
Sigurður A. Magnússon tekur sem sé
þá ákvörðun að fjarlægja sig minningum
sínum, breyta nöfnum og bjóða lesend-
um að lesa um þessi atvik eins og í
skáldsögu. Afleiðingum þessarar
ákvörðunar hefur hann tekið að mestu í
fyrri bókinni, en of víða í seinni bókinni
gefur hann upp hluti sem minna á höf-
und eins og við þekkjum hann núna,
gleymir að varðveita fjarlægðina milli
sín og Jakobs eldra. Eitt dæmi um þetta
er sagan af Óttari, hálfbróður Jakobs,
sem endar svona:
Það kaldranalega við þá sögu er að
óvild hans í minn garð stafaði af
einskærum misskilningi á ljóði eftir
618