Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Síða 84

Tímarit Máls og menningar
sakamaðurinn jafnan ígildi einhvers þess voða eða háska sem við innst inni
vitum að gæti steðjað að okkar eigin heimi og sjálfum okkur. Það er eðli og
markmið sakamálasögunnar, eins og annarra skemmtibókmennta, að veita
okkur hvíld og uppléttingu frá heiminum eins og hann er, leyfa lesanda að
gleyma sér og sínu lífi í bókinni. Þessvegna fer líka ævinlega vel í heimi
sakamálasögunnar: hetjan sigrar, bófanum hefnist, það er allt í lagi með
mennina, lífið og heiminn; alveg öfugt við heim okkar lesendanna þar sem
allt er ævinlega í sama bévaða óstandi. Enda hefðum við ella litla þörf fyrir
sögur eins og þessar.
Af þessu hlutverki skemmtibókmennta helgast íhaldssamt eðli þeirra,
jafnt í hugmyndaheimi og frásagnarformi. Til að skemmtisaga komi að
sínum tilætluðu notum verður hún umfram allt að vera aðgengileg og
auðveld aflestrar og má ekki leggja neitt erfiði eða ómak á lesandann sem
hann ekki sé fús að leggja á sig sjálfur fyrir það sem hún getur látið honum í
té. Spennan í sakamálasögu byggist upp um andstæður góðs og ills, óvissu
okkar um hvað sé illt og hvað gott í sögunni; hún lýsir umsátri þess illa um
hið góða og endanlegum sigri þess góða á hinu illa. Þessvegna verður
skemmtisagan, sem bókmenntagrein og markaðsvara, umfram allt að sam-
sama sig og gera að sínum hugmyndir okkar lesenda um hvað gott sé og
hvað illt, semja sig að fyrirfram gefinni heimssýn og gildismati á meðal
lesendanna. Við verðum fyrirstöðulaust að geta gert okkur að góðu hinn
góða málstað í sögunni — allténd á meðan við erum að lesa hana. Enda hafa
skemmtibókmenntir engu þekkingarhlutverki að gegna, öfugt við hinn góða
skáldskap, skáldbókmenntirnar. Þær geta aldrei sagt okkur neitt nýtt.
Hvað gerist, hvernig fer ef ágreiningur verður á milli hetjunnar og hans
málstaðar í sakamálasögu og þess samfélags sem hann á að verja fyrir voða,
beinlínis opinber starfsmaður hjá Simenon, Ed McBain og Sjöwall og
Wahlöö, og jafnframt er samfélag okkar sjálfra? Ut af fyrir sig þurfa engin
ósköp að ske. Saga getur rúmað ýtarlega úttekt á allskonar óstandi í
heiminum án þess að bera á það brigður að hann sé í eðli sínu, innst inni,
bæði réttur og góður; heimurinn stendur að sönnu til bóta ef hinn góði
málstaður, málstaður hetjunnar sigrar um síðir. Og hetja getur haldið velli
þótt heimurinn stefni norður og niður, og jafnvel þó hún falli: þá sannar
hún með dauða sínum gildi hins góða málstaðar, þau lífsgildi sem orðið
gætu uppistaða annars og betri heims, heimsins eins og hann ætti að vera.
Þetta er alveg skýrt til dæmis í The Spy Who Came in from the Cold eftir
John le Carré og hóf fyrir nokkrum árum nýja tísku í njósna- og sakamála-
sögum. Þá hélt andhetja sem svo má kalla innreið sína í skemmtibókmennt-
irnar, samin eftir þeirra þörfum. Það breytir auðvitað engu um íhaldsamt
eðli né afþreyingarhlutverk skemmtisagna þótt þær semji sig að breyttri
578