Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 90

Tímarit Máls og menningar
Þeir vita það báðir svo vel, Martin Beck og Gunvald Larsson, að
maðurinn á þakinu á réttar að reka; að vitstola ofbeldi hans stafar af því
ofbeldi sem hann hefur sjálfur sætt; að sé lögreglan sjúk og spillt stafar það
af spillingu og sjúkleika samfélagsins alls. Og þar með eru þeir sjálfir
nauðugir, viljugir orðnir handbendi hins illa, hinna ómannlegu samfé-
lagshátta sem hafa skapað og skilyrt bæði sök og sakamann. Engin tilviljun
að það er sjúkur maður sem slátrað er í byrjun bókar. Né er það nein furða
að samúð lesandans í sögunni, áhorfanda á bíó, beinist í seinni hluta
sögunnar æ meir á band með manninum á þakinu þar sem hann berst einn
síns liðs gegn ófreskju laga og réttar. Eins og líka James Bond stríðir
einsamall gegn ófreskju hins illa í sínum sögum.
Allar þær sögur sem nú voru nefndar eru mjög svo „fastar í formi“ ef svo
má taka til orða. Saga um glæp byrjar jafnan með lýsingu á morði og
morðingja, ummerkjum verksins ef ekki því sjálfu; og lýkur með uppljóstr-
un og handtöku, einatt játningu sakamanns. Þá er ekki eftir nema lítilsháttar
eftirmáli þar sem þörf þykir að greina frá sálarástandi söguhetjanna að starfi
loknu. Sögurnar byggjast jafnan upp um eina aðal-atburðarás frá upphafi til
enda sögu; aðrir atburðir í sögunum stafa oft af lausum endum sem rekjast
frá aðalefninu, hliðstæðir honum eða svo sem aukageta með aðalefninu;
oftar en ekki eru þessi frásagnarefni til þess fallin að auka og víkka
samfélagslýsingu sögunnar. Þetta er býsna skýrt í Pólís pólís þar sem hið
eiginlega sakamál og lausn þess verður nánast svo sem umgerð um hina
víðtæku lýsingu á siðspilltu glæpasamfélagi sögunnar.
Það er helst að Madurinn á svólunum virðist afbrigðileg frá aðalreglunni.
Þar eru atburðarásir raunar tvær og snýst önnur um barnamorðin og önnur
um rán og misþyrmingar í görðum Stokkhólmsborgar, og tengjast ekki
nema af því að vettvangur atburða verður sumpart hinn sami. Viðureignin
við ránsmanninn er til þess fallin að létta undir með hinni átakanlegu
aðalsögu og bregða á efnið skringiblæ. Þarna kemur Gunvald Larsson fyrst
til sögunnar; og margt af stórræðum hans í seinni sögunum er á sama máta
til þess fallið að auka þær skopi og skensi. Og sumpart snúast báðar
atburðarásirnar um algenga, óskylda glæpi í raunverulegri samtíð; hin
tvískipta atburðarás á sinn þátt í raunsæisbrag, veruleikalíkingu sögunnar,
stílfærslu raunheims til nota sögunnar í sínum heimi.
Að forminu til er Löggan sem hló kannski fullkomnasta saga í flokknum.
Þar er fylgt út í hörgul frásagnarformi hefðbundinnar sakamálasögu, þótt
föstum formúlum slíkra frásagna sé jafnharðan gefið nýtt gildi, tvíræð
merking í samhengi sögunnar. I Maður uppi á þaki er að vísu atburðarásin
ein og órofin og allt efni sögunnar lýtur henni beinlínis. En þar er uppskátt
orðið um morðingjann um miðja sögu; allur seinni hluti hennar lýsir
584