Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 64

Tímarit Máls og menningar
metnaðarlaust bull um þær í blöðum. Bókmenntabull er sú iðja sem
íslendingum hefur verið sérlega kær, vegna þess hvað bókmenntirnar hafa
verið fáskrúðugar og harla óvitsmunalega gerðar og sjaldan stundaðar af
alvörufólki. Þess vegna hefur næstum hver hávaðamaður getað bullað um
íslenskar bækur og engin krafa verið gerð til bullsins um að það nái
nokkurri átt.
Með því að alþýðumenningu hér hefur hnignað, en skrumskæling hennar
risið upp í hinni íslensku millistétt, þá hefur komið örlítið menntamanns-
bragð af bulli þessu um listir. Og listamennirnir, hinir tímabundnu fúskarar,
eru á stöðugum hlaupum með kveinstafi á vör í von um að fá viðurkenningu
álíka lélegra gagnrýnenda og þeir eru sjálfir lélegir listamenn. Þessi miðstétt-
arlegi ákafi, sem einkennir listirnar og gagnrýnina, hefur sameinast í því
síðasta áratuginn að flytja þann gleðiboðskap að allt sé fábjánum fært á sviði
listanna. „Fólkið vill þetta!“ Líkt og alþýðunni sé aðeins boðlegur bjána-
háttur.
Niðurstaða vaxandi skólamenningar verður því linkind í stað frjálslyndis
og slök dómgreind hvað margslungna list áhrærir.
Þeim sem skrifar um listir í blöðin verður þó reiknað til vorkunnar, að
hér er varla hægt að ræða um annað en bókmenntaiðju, í hæsta lagi um afar
einfalda sagnagerð í ætt við játningar félaga í sértrúarsöfnuðum. Helsta
takmark þessarar iðju virðist vera að opna skráargatið og vekja forvitni.
Þegar lesandinn gægist gegnum skráargatið eru sögupersónurnar jafnan í
kitlandi syndsamlegum stellingum. Skráargataskáld með gægjugatasögur
eru um þessar mundir alráðandi í íslenskum bókmenntum, og hægt er að
segja um sumar bókaútgáfur það sem sagt er um sumt fataefni: að þær séu
skítsælar.
En hvert sækja listirnar list sína? Hvaðan er listin sprottin? Kannski er
það eitt af hlutverkum gagnrýnandans að reyna að leysa þá gátu með aðstoð
listamannsins? Ef til vill ekki. Kannski er gagnrýnin sjálfstæð listgrein sem
vex af listaverkum annarra. Þá er bókmenntagagnrýnin list byggð á bók-
menntum, list sem dreymir um að leysa sig undan ofurvaldi skáldsögunnar
og ljóðsins. Slíkt hið sama er hægt að segja um löngun og þrá allra listgreina.
Og listgreinarnar eru að meginþætti list listarinnar vegna og sprottnar af
listinni. Því að bók vex af bók, málverk af málverki, tónlist af tónverki,
miklu fremur en beinlínis úr raunheiminum. Svipað er að segja um kartöfl-
una og allt hér í heimi: aðeins kartöflur vaxa af kartöflum. Enginn gerir þá
kröfu til kartöflunnar að af henni spretti fiskar eða sauðfé, þótt það væri
kannski hollara fyrir hagvöxtinn.
Víst er að á tímum snauðra bókmennta þá hleypur ofvöxtur í hvers kyns
umsagnir og léttar umræður í spjalldúr um bókmenntir, en sjálfri gagn-
558