Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 105

mennska mannanna er eða verður fólg-
in: „Abyrgð okkar er þannig miklu
meiri en við getum gert okkur í hugar-
lund, vegna þess að hún skuldbindur
mannkynið allt“ (sama rit bls. 26).
Þessar athugasemdir þeirra Brynjólfs
og Sartres nægja að sjálfsögðu ekki til að
sýna að kenningin um sjálfsákvörðunina
sem blekkingu sé alröng, einungis að
hún virðist útiloka ábyrgð mannsins og
gera líf hans að markleysu. Nú er hvorki
hægt að sanna eða afsanna veruleika
frelsis með einfaldri skírskotun til stað-
reynda um breytni manna eða hugsun,
vegna þess að valið á staðreyndum
ákvarðast fyrirfram af því hvort gert er
ráð fyrir veruleika frelsis eða honum
hafnað. Við eigum þess því kost, að því
er virðist, að lýsa veruleika mannsins
annaðhvort í ljósi þeirrar hugmyndar að
hann sé frjáls eða seldur undir blind
lögmál. Og lýsingarnar hljóta að stang-
ast algerlega á. Hvernig er unnt að leysa
þessa grundvallarmótsögn?
I reynd stöndum við frammi fyrir
tvenns konar skilningi á veruleikanum:
Annars vegar er veruleikinn skilinn sem
lögbundin heild sem maðurinn er hluti
af og lýtur í hugsun sinni og breytni.
Hins vegar er litið svo á að veruleiki
mannsins sé sjálfstæður og háður sjálfs-
ákvörðunum manna en óháður framandi
lögmálum. Mótsögnin sprettur af ein-
hvers konar tvískiptingu í veruleika-
hugtakinu. En hvers eðlis er þessi tví-
skipting? Ef við fáum skilið það, þá höf-
um við fundið leið til að leysa mót-
sögnina. Nú vill svo til að bæði Brynj-
ólfur og Sartre hafa talið sig hafa fundið
slíka leið til lausnar vandanum. Þeir telja
sig báðir hafa skilið hvers konar tvískipt-
ing liggur honum til grundvallar og geta
í ljósi þess sýnt frammá að mótsögnin sé
sprottin af misskilningi. En hér skilja
Umsagnir um b<ekur
líka leiðir þeirra og djúpstæð ágrein-
ingsefni taka við.
Ágreiningurinn lýtur fyrst og fremst
að því hvernig beri að hugsa sér tengsl
vitundar og hlutveruleika. Lítum nú
nánar á þetta. Eg hef áður bent á að
veruleikinn sjálfur sé í vissum skilningi
ór<eður. Um leið og við förum að ræða
um hann höfum við tengt hann vitund
okkar og hugtökum. Spurningin er
hvaða ályktun beri að draga af þessu:
Getum við þá ekkert vitað um veru-
leikann sem slíkan? Er öll þekking okk-
ar á honum afstæð við vitund okkar? Og
ef svo er, hvað merkir þá þetta afstæði
veruleikans við vitund mannsins?
Þessum spurningum öllum svara þeir
Brynjólfur og Sartre á ólíka vegu. Að
dómi Sartres getum við ekki vitað neitt
um veruleikann sem slíkan því að til þess
þyrftum við að rjúfa hann úr tengslum
við vitundina. Veruleiki sem ekki er
tengdur vitundinni er gjörsamlega ó-
ræður: Hann bara er og um hann getum
við ekkert sagt annað sem hefur merk-
ingu, hann er því í bókstaflegum skiln-
ingi óskiljanlegur. Ef við leiðum nú hug-
ann að vitundinni og spyrjum um veru-
leika hennar, þá er annað uppá teningn-
um: Vitundin er ekki með sama hætti og
neitt annað sem er í heiminum. Ef við
reynum að skoða hana eina sér og án
tengsla við aðra hluti í heiminum, er hún
gersamlega í lausu lofti og því einnig
óræð. Um hana getum við ekkert sagt
annað en það að hún er ekki hlutur í
heiminum, að hún er ekkert af heimin-
um. Hér höfum við skýringuna á titlin-
um á frægasta riti Sartres, Vera og neind
(1943): Vera merkir hér veruleika hlut-
anna sem eru það sem þeir eru og ekkert
annað og því óræðir sem slíkir, neind
merkir á hinn bóginn veruleika vitund-
arinnar sem er ekkert af heimi hlutanna,
599