Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 108

Tímarit Máls og menningar
hann hafi orðið til, hvernig vitund sé ein
og sér og hvernig hún hafi orðið til, eru
því marklausar þegar kenning Sartres er
til umræðu: Með kenningu sinni vill
Sartre einmitt skýra hvers vegna spurn-
ingar af þessu tagi eru bornar fram og
hvaða annmörkum þær eru háðar.
Ef andmæla skal kenningu Sartres og
þeirri skýringunni, sem hún gerir kleift
að gefa á heimspeki Brynjólfs, þurfum
við að finna veikleika í forsendum Sartr-
es. Heimspeki Brynjólfs hjálpar okkur
til þess. Miðað við heimspeki Sartres er
veikleikinn í forsendum Brynjólfs sá að
hann leggur hlutveruna til grundvallar.
En er ekki veikleikinn í heimspeki Sartr-
es nákvæmlega af sama tagi, er ekki
munurinn eingöngu sá að hann leggur
veru vitundarinnar til grundvallar og er
ekki augljóslega jafnmikil einsýni í því
og hinu að leggja hlutveruna til grund-
vallar? Hvers vegna ætla sér að skýra
mótun vísinda og þekkingar eingöngu á
grundvelli hugmyndarinnar um vitund-
ina sem frelsi? Er ekki þekking okkar
þekking á hlutveruleikanum og mótast
hún þá ekki af því hvernig hlutveru-
leikinn sjálfur er gerður? Blasir ekki við
að það er rangt að ætla sér að skýra
vísindi okkar og þekkingu annaðhvort á
grundvelli hugmyndar okkar um
vitundina eða hugmyndarinnar um
hlutveruna? Og gildir ekki það sama um
merkingu tilverunnar og allan raunveru-
leika að þau verða ekki skýrð nema við
gefum okkur hvort tveggja hlut-
veruleikann og vitundina?
Ef þetta er rétt, þá getum við bersýni-
lega hvorki skýrt hlutveruleikann út frá
vitundinni né vitundina út frá hlutveru-
leikanum. Hlutveruleiki og vitund eru
einungis skiljanleg hvort með tilliti til
annars og skilningurinn á þeim er því
ávallt afstæður. Hin sameiginlega villa
þeirra Brynjólfs og Sartres er að rjúfa
þetta afstæði: Annar lítur á hlutveru-
leikann sem algildan, hinn lítur á
vitundina sem algilda.
Ef við lítum á hinn bóginn svo á að
hlutveruleiki og vitund séu einungis
skiljanleg hvort af öðru — og viðurkenn-
um þá hvorki altækan veruleika óháðan
vitundinni né veruleika alfrjálsrar vit-
undar — þá blasir við að raunveru-
leikinn, sem okkur er skiljanlegur, er
ævinlega fólginn í gagnkvæmum tengsl-
um þessara tveggja veruhátta: Að hann
er hvorki lögbundin heild óháð
vitundinni né eingöngu heimur vitundar
sem ákvarðar merkingu alls. En ef þessi
kenning mín er rétt þá skiljum við líka
hvers vegna sumir reyna að skýra raun-
veruleikann eingöngu með því að lýsa
því hvernig heimurinn birtist vitundinni
(Sartre) eða eingöngu með því að lýsa
því hvernig vitundin á sér stað innan
hlutverulegrar heildar (Brynjólfur). Og
þá skiljum við líka hvers vegna hvor
tilraunin um sig hlýtur að lenda í ógöng-
um — að lokum.
Páll Skúlason.
HVER VAR SVERRIR?
Það er skaði að Sverri Kristjánssyni
skyldi ekki gefast tóm til að steypa sam-
an í litla bók athugunum sínum á stjórn-
málastarfi Jóns Sigurðssonar og pólit-
ísku umhverfi hans. Efnið átti hann svo-
til allt í þeim greinum sem eru megin-
uppistaðan í því fyrsta bindi Ritsafns
hans sem Mál og menning sendi frá sér á
síðasta ári. Aðeins hefði þurft að steypa
greinunum saman, klippa út endunekn-
ingar og tengja efnisatriði upp á nýtt. En
602