Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Page 36

Tímarit Máls og menningar
laggott í efnisyfirliti sínu um það verk, sem Kenning um skáldsöguna átti
að vera inngangur að og sem auðvitað átti að fjalla um Dostójefskí: „Að
fremja sjálfsmorð eða að breyta heiminum."12 Það er sagt að ekki hafi munað
miklu, en Lukács tók síðari kostinn og gerðist róttækur marxisti.
Aldarfjórðungi síðar skrifar Lukács enn á ný um þroskasögu Vilhjálms,
og aftur hefur viðhorf hans breyst: „Þróunarferill mannkyns er ekki
harmsögulegur, en hann felst í óslitinni röð harmsögulegra viðburða,“15
skrifar Lukács 1945 og telur sig vera að lýsa lífsskoðun Goethes. En ná
þessi orð ekki alveg eins vel yfir viðhorf hans sjálfs til stalínismans? Aratug
fyrr hafði hann í ritinu Goethe og tími hans kallað Námsárin merkilegustu
skáldsögu sem skrifuð hafi verið á tímamótum 18. og 19. aldar. Hann hælir
einkum mannlýsingunum, sem hann telur að sameini hið einstaka og
almenna sérstaklega vel, en það var að hans dómi aðal raunsærra skáld-
sagna. Bókin er sögð hátindur þeirrar viðleitni frásagnarlistarinnar að
tengja flækjur sálarlífsins þróun samfélagsins. Lukács fellst fúslega á að
síðari tíma raunsæismenn hafi verið Goethe hæfari í að ,setja saman' sögur,
bygging verka þeirra sé heilsteyptari, en segir jafnframt að enginn taki
honum fram í að greina það sem máli skiptir í mannlegu streði, lýsa
viðleitni til að lifa í anda hugsjónar húmanismans. Hjá Goethe er þróun
persónuleikans „raunveruleg þróun áþreifanlegs fólks við hluttækar (kon-
kretar) aðstæður“M, og í lok Námsáranna birtast lesanda bestu þættir hins
borgaralega samfélags, jafnvel þótt sú lokamynd sé staðleysa, útópísk.
Goethe heldur á þessum tíma fast við hugsjónir sínar í afturhaldsömu
samfélagi, rétt einsog Lukács heldur fast í sósíalískar hugmyndir sínar í
Sovétríkjum 4. áratugarins, og bælir með sér efasemdir um stalínismann.
Báðir þreyja þorrann.
Mismunandi viðhorf Lukácsar til Námsáranna sýna, líkt og mörg önnur
hugmyndarýni, öðru fremur þróun gagnrýnandans. I fyrsta dæminu sem
hér var tekið gætir síðrómantískrar einstaklingshyggju og tilheyrandi
fyrirlitningar á hversdagslífinu, á þriðja áratugnum er Lukács virkur sem
róttækur sósíalisti, á þeim fjórða sættist hann við veruleika stalínismans og
hættir beinum afskiptum af stjórnmálum — Goethe verður fyrirmynd. Um
leið reynir hann að halda sér í vissri fjarlægð frá pólitískum praxís
stalínstímans með því að stofna sitt eigið menningarlega Weimar langt frá
Potsdam Stalíns, svo vísað sé til stöðu Goethes sjálfs sem óhultur gat fágað
sínar hugsjónir, rætt við skáldbræður sína og brugðið sér á skauta með
hefðarmeyjum í því litla hertogadæmi Weimar, í hæfilegri fjarlægð frá
sjálfri háborg Prússaveldis, Potsdam.
Sem fyrr segir hefur Vilhjálmur Meister fundið jafnvægi í lok Námsár-
anna. Hann er kominn í bland við framúrskarandi fólk sem sameinar
530