Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 40

Tímarit Máls og menningar
stund þær aðstæður sem þrúga margt ágætt fólk alla ævi.“ (sama stað s.154).
Vilhjálmur á að verða að sönnum manni sem sameinar hin æðstu andlegu
verðmæti og verðugt starf á jörðu niðri — og á þessum tíma voru það einna
helst aðalsmenn og ríkir borgarar sem höfðu ef ekki áhuga þá að minnsta
kosti efni á slíkum lúxus. Vilhjálmi er eins og fleirum hugleikið að
yfirvinna tvíhyggjuna milli líkama og anda; þess vegna liggur hann yfir
Shakespeare meðan hann starfar með leikhúsinu, því í verkum hans er
saman komið hið hæsta og lægsta í mannlegu lífi.
Fulltrúar þessarar móthverfu í Námsárunum eru tvær konur. Annars
vegar er sú sem kölluð er hin „fagra sál“. I 6. hluta bókarinnar eru játningar
hennar sem sýna að hún hefur alveg hafnað jarðneskum þörfum á leið sinni
til guðs — þær lýsingar eru ekki fríar við íróníu af hálfu höfundar, sem var
nautnabelgur í sér. Hins vegar leikkonan Philine, sem er uppfull ef erótík og
reynir að draga Vilhjálm á tálar (sbr. söng hennar „hverjum degi fylgir
einhver plága, nautn fylgir hverri nótt“). Vilhjálmur á sér þann draum að geta
sameinað þetta hvort tveggja, og giftist að lokum konu sem virðist búa
yfir þessum eiginleikum báðum, enda ákaflega óraunveruleg persóna í
bókinni.
Menn geta sagt í anda Lukácsar að hugsjón Goethes um manninn hafi
verið ,framsækin‘ á þessum tíma, og má vel vera rétt. En sé Námsárum
Vilhjálms hrósað fyrir að boða hugsjón húmanismans er jafnframt ástæða til
að benda á að sú hugsjón ber í bókinni ennþá sterkan svip af lénsveldi.
Goethe stendur alla sína ævi á mörkum tveggja heima, og vill hafa það besta
með úr báðum. Einsog fram kom í tilvitnun hér að ofan, fer best á því að sá
maður sé laus við áhyggjur af sínu daglega brauði, sem vill ná hinum sanna
þroska. Með orðum þýska bókmenntafræðingsins Peters Búrgers: „Ef
menn trúa því að maðurinn verði að losna frá borgaralegum vinnuskyldum
ef hann á að þroskast vel andlega, þá leiðir sú trú eðlilega til þess að menn
mikla og fegra fyrir sér lífsætti aðalsins."20 Það tengist aftur aðstæðum
rithöfunda við lok 18. aldar, þ. e. í þessu tilviki stöðu Goethes sem
borgaralegs menntamanns við hirðina í litlu furstadæmi. Hirðirnar, „bók-
menntastofnun" þess tíma, eiga í kreppu andspænis framrás hins borgaralega
þjóðfélags. Mörgum menningarlegum furstum og „mesenum“, velgerðar-
mönnum lista, verður annt um að sanna tilverurétt sinn á hinu andlega sviði.
Þeir fara að líta hlutverk skálda nýjum augum: meginstarf þeirra er ekki
lengur að skemmta verndurum sínum og syngja þeim lof og prís, heldur eiga
þau að vera nokkurs konar uppalendur mannfólksins (þ. e. þau skáld sem
enn voru við hirðina og ekki köstuðu sér út í samkeppnina á ört vaxandi
bókamarkaði). A þennan hátt tengdust lénsveldið og þroskahugsjón borg-
aralegs húmanisma í Þýskalandi Vilhjálms meistara.
534