Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Qupperneq 128

Tímarit Máls og menningar
atvinnuleysis eða óreglu, nema
hvorttveggja væri. Að sjálfsögðu
ríkti ákveðinn félagsandi í þessu um-
hverfi, sprottinn af vitundinni um
sameiginlegt hlutskipti og þörfinni á
samstöðu gagnvart þeim bæjarbísum
sem ævinlega litu niðrá okkur og
sendu okkur óspart tóninn á förnum
vegi. (89)
Annað dæmi um samsömun sögumanns
með sjónarhorni utangarðsbarnsins,
óspillta af síðari tíma áhrifum, er frá-
sögnin af þvi þegar Garðar lögfræðingur
ætlar að prófa heiðarleika Jakobs og læt-
ur hann hafa fimm krónum of mikið í
leigu fyrir hest. Jakob er að sjálfsögðu
ekki „heiðarlegur" þegar óvæntur fimm
króna gróði er í boði, og þegar hann
verður af þeim bölvar hann ekki óheið-
arleika sínum heldur heimsku, að hann
skyldi ekki átta sig á að það var verið að
prófa hann (Mm67). Breski barnabóka-
fræðingurinn Bob Dixon skiptir fátækl-
ingum barnabóka í tvo hópa sem hann
kallar „deserving poor“ og „undeserving
poor“, þá fátæklinga sem eiga gott skilið
af hinum ríku og hina sem ekkert gott
eiga skilið. Þótt sögumaður Kalstjörn-
unnar og Möskvanna sé gegn miðstéttar-
maður á ritunartíma bókanna fellur
hann aldrei í þá freistni að gera
söguhetju sína að „deserving poor“, til
þess sýnir hann honum of einlægan
trúnað.
En um leið upplifir sögumaður sig
sem stéttsvikara í sögunum, meðvitað
eða ómeðvitað, einkum þeirri seinni, þvi
Jakob yngri er lengst af í andstöðu við
samfélagið; það er fjandi hans og þess
vegna hlýtur að hafa verið átak að ganga
því á hönd um síðir. Hvenær náðu þau
átök hámarki sínu? Vonandi fáum við að
lesa um það sem fyrst.
Brunnur þagnar og örvæms
Með einlægni sinni í garð Jakobs yngra
má segja að Jakob eldri, sögumaður okk-
ar, sé kominn niður á fast. Grunnur
sögu hans er traustur. En sögumaður
lætur sér það ekki nægja, hann fer
dýpra, einkum í fyrri bókinni, langt
undir yfirborð frásagnarinnar.
Þótt Jakob njóti frelsis í bernsku og
ástar er hann jafnframt öryggislaust
barn. Móðir hans var „ugglaust sæl og
ánægð einsog títt er um ungar mæður"
(Uk 9—10), en hún var líka heimilislaus
og í ótryggri sambúð við mann sem
hafði á sér misjafnt orð. Hverfulleiki og
dauði verður snemma eftirminnilegur
hluti af lífi Jakobs, ein fyrsta minningin
er um dauða afa hans, svo deyr annar
tvíburinn, kálfi er slátrað með hrotta-
legum aðförum, hestur er skotinn.
Mamma er send á Hælið. Oryggisleysi
litla drengsins kemur fram í endurtekn-
um merkjum um dauðabeyg hjá honum
og efasemd um að hann sé til í raun og
veru sem ekki má síst sjá í leit hans að
mynd sinni í speglum og vatni. Samfara
þessu er sterk sjálfstortímingarhvöt sem
nær hámarki nóttina eftir að móðir hans
deyr í lok Kalstjörnunnar — á ótvíræðu
listrænu hámarki bókanna tveggja —
þegar drengurinn máir út mynd sína í
speglinum.
Eftir þessa nótt bælir Jakob allar slík-
ar tilfinningar, og raunar flestar aðrar
líka. Hann reynir að lifa frá degi til dags
og hugsa sem minnst, gleymir draumum
sínum og lítur aldrei í spegil. Eina útrás-
in sem tilfinningarnar fá er gegnum
kynhvötina, enda stöðug fordæmi fyrir
slíku allt í kringum hann. Sköpunarþörf
hans fær smávegis farveg í leikjum og
lestri teiknimyndasagna sem fullnægja
honum þó engan veginn. Eirðarleysi er
merki um stöðuga innri spennu. Djúp
622