Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 25

Stadleysur, góðar og illar
sagði út kver sem heitir „Brave New World Revisited“ og segir þar, að
þróunin hafi sýnt að „Fagra nýja veröld“ hafi reynst sannari framtíðarsýn
en „1984“. Huxley segir sem svo, að „1984“ lýsi þjóðfélagi, sem er stjórnað
næstum eingöngu með refsingum og ótta við refsingar, og þegar til lengdar
lætur sé það miklu óvirkari aðferð en að stjórna með því að verðlauna þá
hegðun sem talin er æskileg — m. ö. o. með því að gefa hundunum hans
Pavlofs bein. Og Huxley vísar til „æ virkari aðferða umbunar og vísinda-
legrar fjarstýringar“ í samtímanum sem hliðstæðu við sína skáldsögu fremur
en „1984“.23)
Orwell hafði reyndar gert sér grein fyrir þessu líka — fullkomin er sú
ofstjórn ein sem ekki þarf leynilögreglu, sagði hann, kannski er hægt að ala
upp mannkyn sem ekki vill frelsi. En hann taldi samt sem áður brýnast að
skapa sem herfilegasta mynd af lögregluríkinu, af „járnhælnum“ sem hann
oft vitnaði til, og þar við situr í „1984“.
Hitt er svo rétt að ýmsir verða til þess að taka í sama streng og Huxley. I
greinasafni sem Irwing Howe gaf út í fyrra, „1984 Revisited“ má sjá allmörg
dæmi um þetta. Alræðið er mikið þema og þarft, segja menn, en sem betur
fer, segir t. d. Leszek Kolakowski, „er ekki mögulegt að byggja upp
fullkomið alræðiskerfi“.24) Sumir minna um leið á það, að þróun mála í
Sovétríkjunum hafi legið frá hinu stalínska kerfi. Robert C. Tucker vann í
bandaríska sendiráðinu í Moskvu þegar „1984“ kom út og „fannst sagan
mjög raunveruleg" (bls. 95). En lögregluveldið í Rússlandi nú, segir hann,
er öðruvísi — skáldsagan „1984“ er skyldari Moskvu ársins 1948 en Moskvu
okkar daga. Rússar þykjast reyndar hafa efni á því núna að vitna í „1984“ og
kalla Ronald Reagan Stóra Bróður (en hafa að sjálfsögðu aldrei árætt að gefa
bókina út). Ymsir greinahöfundar í fyrrgreindu safni leggja á það áherslu, að
með nútíma innrætingartækni sé hægt að gera mannfólkið ómyndugt, með-
færilegt og ófrjálst með auðveldari og kannski róttækari hætti en nauðung
og ótta. I greininni „The Fate of 1984“ fjallar Mark Crispin Miller um það
(bls. 44) hvernig „okkar ríki“ mótar vitund manna
jafnvel með meiri árangri en O’Brien og félagar hans gætu gert sér í hugar-
lund. „Við munum kreista þig tóman og svo munum við fylla þig með
okkur.“ Petta loforð, sem O’Brien skýrir frá, er einnig hin þögla áætlun
auglýsingameistara okkar stóru fyrirtækja, sem vinna af dugnaði og snilld að
því að brjóta niður alla mótspyrnu einstaklingsins, allan persónuleika, alla
sjálfumleika, til þess að ljúka við umbreytingu verkamanna okkar, sem eitt
sinn voru hreinlífismenn hinir mestu, í síhungraðan og auðsveipan massa.
Skáldsögur þær sem hér hafa verið til umræðu hafa vissulega haft mikil
áhrif. „Fagra nýja veröld“ og „1984“ eru löngu orðnar að samnefnara sem
255