Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Side 43

Sibfrœði gagnrýninna félagsvísinda
senf). Hlutbegni gerir ráð fyrir heiðarleika sem grundvallarreglu í starfi
fræðimannsins. Þessi regla krefst þess að menn ýti miskunnarlaust öllum
persónulegum hagsmunum til hliðar, að þeir séu samvinnuþýðir um allt sem
að rannsókninni lýtur, að þeir séu reiðubúnir að taka sannleikann fram yfir
samtryggingu, og að þeir séu lausir við hleypidóma af öllu tagi, s. s.
félagslega og trúarlega fordóma. Hlutlægni vísindalegrar rannsóknar er háð
ákveðnum þjóðfélagslegum skilyrðum sem aftur geta oltið á því að ýmis
verðmæti séu í heiðri höfð. Hér á ég við verðmæti eins og þau að samfélagið
sé opið gagnvart öðrum þjóðum og að almennt umburðarlyndi sé ríkjandi í
stjórnmálum og menningu (sem útilokar þó ekki baráttu gegn hjátrú og
hleypidómum). Auk þess mætti nefna frjálst flteði upplýsinga (sem felur í sér
tjáningar- og umræðufrelsi, frelsi til þess að ferðast og til þess að kanna
hvaða vísindalega áhugavert vandamál sem er), sjálfstreði vísinda gagnvart
öðrum þjóðfélagsþáttum og sérstaklega stjórnmálum, og almenna andstöðu
við alrteðisviðhorf. Þetta felur í sér að eina kennivald vísinda yrðu þekking
og hæfileikar og að andríki og smekkvísi yrðu allsráðandi í þjóðfélaginu.
Höft á mannlegum samskiptum, fjandskapur við öndverðar heimspekistefn-
ur og aðferðafræði, hvers konar einveldi sem ritskoðar skrif fræðimanna og
ráðskast með rannsóknir þeirra en hyglir auðsveipum stuðningsmönnum,
eru hins vegar þættir sem draga stórlega úr hlutlægni og vísindaleg starfsemi
almennt setur ofan.
En það eru önnur félagsleg skilyrði hlutlægni sem sýna hvað best tengsl
hennar við mannúðarstefnu. Svo lengi sem vísindaiðkun er forréttindi lítils
minnihlutahóps og er algjörlega einangrað og sérhæft svið, merkir orðið
„hlutlægur" oft það sem sérfræðingar hafa komið sér saman um. Hópur
athugenda og gagnrýnenda stækkar hins vegar í réttu hlutfalli við þann
fjölda fólks sem aflar sér menntunar sjálft og hefur áhuga á vísindum.
Dómgreind almennings á hlutlægt gildi rannsókna og kenninga verður því
næmari og gagnrýnni.
Svipaða greiningu mætti gera á hugtakinu vísindaleg rökvísi. Oll rökvísleg
hegðun er gildishlaðin: hún felst í því að velja þann kostinn sem líklegastur
er til að ná settu marki. I fæstum tilvikum eru markmiðin rannsökuð; það er
gengið að þeim sem vísum eða þau eru sett innan sviga, en það skapar þá
blekkingu að tæknileg skynsemi taki enga afstöðu til verðmæta og sé því
siðferðilega hlutlaus. Svo er auðvitað ekki. Fjölmargar nýjar afurðir hins
hárökvísa framleiðsluferlis gefa einungis af sér meiri gróða fyrir fram-
leiðandann en fullnægja mannlegum þörfum ekki betur. Rannsókn á þeim
gildum sem dyljast í sjálfu hugtakinu „rökvísi" vekur spurninguna um
endanleg markmið vísindalegra rannsókna. Það er nú orðið deginum ljósara
að sum mestu afrek vísindanna á þessari öld hafa verið misnotuð að
273