Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Side 55

kunni að virðast stærilæti, þar til ég neyðist
til að leggja frá mér pennann."27 Enda þótt
bændur og íhaldssamir fræðimenn hafi
misst helsta málsvara sinn í hópi háskóla-
manna þegar Finnur dró sig í hlé árið 1928,
tóku þeir seint við nýju hugmyndunum frá
Reykjavík. Halldór Laxness hendir góðlát-
legt gaman að þessum ágreiningi í Atóm-
stöðinni árið 1948 þar sem stúlkan Ugla
segir: „Mér var kent að trúa aldrei orði sem
stendur í blöðum, og aungvu nema því sem
28
stendur í íslendíngasögum."
Bókfestumenn og þá Sigurður Nordal
öðrum fremur voru á öndverðum meiði í
pólitískum og menningarlegum skilningi
bæði við vinstrisinna á borð við Laxness og
við íhaldsmenn. Bókfestumenn höfðu
svör á reiðum höndum fyrir bændur og aðra
sem lásu íslendingasögur eins og sagn-
fræðirit. Með tilvísun til Hrafnkels sögu og
röksemda fyrir sannleiksgildi hennar skrif-
aði Nordal:
Eg er ekki sagnfræðingur, og það skiptir
litlu máli fyrir landssöguna, hvort Hrafn-
katla er nýtileg heimild eða ekki.
Það var eins og Sigurður vildi vara andmæl-
endur sína við þegar þeir gerðu sem mest úr
munnlegri geymd og létu sem almúgamenn
hefðu gerst höfundar sagna:
Fyrir þá, sem vilja halda því ffam, að hún
[þ.e.a.s. Hrafnkels saga] sé mynduð í
munnmælum, er ekki nema um tvo kosti að
velja: annaðhvort að gera sig starblinda á
lisúna í sögunni, hina frábæru tækni og
hinn djarfa og djúpsæja skilning efnisins,
— eða að gerbreyta öllum þeim hugmynd-
um, sem menn hafa um þjóðsagnir og hver
takmörk þeim eru sett, um sálarlíf og sálar-
31
fræði alþýðu manna.
Þessa afstöðu gátu bókfestumenn tekið af
því að þeir heyrðu til borgarumhverfi og
voru að fjarlægjast bændur. Margir höfunda
íslenska skólans hlutu menntun sína í
Kaupmannahöfn og komu þangað oft síðar.
í þeirra augum báru sögurnar ekki aðeins
vitni um ágæti þjóðarinnar heldur einnig
um einstæða menningu. Ef hægt var að
sýna að þeim var „lyft til flugs af einhverri
voldugustu bókmenntahreifingu, sem sög-
ur fara af“, mátti telja hina nýju borgar-
menningu á Islandi annað og meira en
auman eftirbát þeirrar dönsku. Þá mátti
fremur segja að íslendingar hefðu náð háu
menningarstigi mörgum öldum fyrr en
Danir, sambærilegu við það sem þeir
þekktu fyrst á 19. öld. í íslendingasögunum
áttu íslendingar menningararf sem var sam-
boðinn sjálfstæðri þjóð.
Sjálfstaett fólk
Þegar íslenskir menntamenn sóttu þjóðinni
styrk til sagnahefðarinnar höfðu þeir
ákveðna fyrirmynd að styðjast við: svipað
hafði átt sér stað meðal ýmissa norðlægra
þjóða á 19. öld. í Þýskalandi urðu, svo
dæmi sé tekið, þjóðsögur og ævintýri, sem
Grimmbræður höfðu safnað, að þjóðararfi
sem nýttist á nýjum bókmenntavettvangi.
Svipuðu hlutverki gegndi Kalevala í
Finnlandi. í Noregi, sem losnaði undan
sænsku konungdæmi árið 1905, styrktu
þjóðsögur þjóðarímyndina og með kon-
ungasögum Snorra og fleiri höfunda endur-
heimtu þeir sögu sína.
Nokkrir þættir skapa íslandi hins vegar
sérstöðu innan þessa ramma. I fyrsta lagi
fengu íslendingar ekki fullt sjálfstæði fyrr
en á 20. öld. Eftir fyrri heimsstyrjöldina var
TMM 1993:1
45