Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Side 56

rómantísk aðdáun 19. aldarmanna á munn-
legri frásagnarlist að fjara út. Bókfestu-
menn voru að því leyti undir áhrifum frá
menningarstraumum samtímans. Þeir
þvinguðu sögurnar af grunni þjóðmenning-
ar og endurmátu uppruna þeirra og eðli á
þann hátt sem betur samræmdist bók-
menntakenningum samtímans og eigin um-
hverfi þeirra í þéttbýlinu. Annað atriði sem
greinir dæmi íslendinga frá fyrri dæmum
um hvemig upprennandi Evrópuþjóðir
nýttu þjóðlega arfleifð er að íslendingar
voru ekki sundmð þjóð sem þurfti að búa
sér til sameiginlega fortíð. Pólitískt og
sögulega höfðu þeir alltaf litið á sjálfa sig
sem órofa heild sem markaðist af eyjunni
sem þjóðin byggir. Auk þess fróðleiks sem
íslendingasögur búa yfir var fortíð þjóðar-
innar vandlega skjalfest í miðaldagögnum
á borð við íslendingabók og Landnáma-
bók.32
Osigur Þýskalands í fyrri heimsstyrjöld-
inni mótaði straumhvörf í íslandssögunni.
Þó að Danir hefðu verið hlutlausir í stríðinu
sáu þeir tækifæri til að endurheimta svæði
dönskumælandi manna í Slésvík sem þeir
höfðu misst í stríðinu við Þjóðverja árið
1864 og vegna þessa áttu þeir erfitt um vik
með að neita íslendingum um sjálfstæði
árið 1918.33
Þó að íslendingar hafi ekki fengið endan-
legt sjálfstæði það ár hafði þó unnist afger-
andi sigur í sjálfstæðisbaráttunni. Þeir
þurftu ekki lengur að berjast fyrir málum
sínum við erlent ríki og eftir 1918 brey ttust
áherslur fljótlega í íslensku menningarlífi.
Nú beindust röksemdir í anda þjóðemis-
hyggju ekki lengur að því að sannfæra Dani
um að þjóðin gæti staðið á eigin fótum
heldur fremur að því að sannfæra íslend-
inga sjálfa um það. Þó var enn fyrir hendi
talsverð andúð á Dönum og fór reyndar síst
minnkandi í vissum hópum. Heimildir frá
þessum tíma sýna reyndar nýja kennd: dul-
inn óróleika yfir að missa nú það öryggi
sem sambandið við Danmörku hafði veitt.
Andstætt þessu vaknaði svo ýkt sjálfsupp-
hafning sem mótvægi.
Eftir 1918 veittu Danir íslendingum enga
teljandi mótstöðu og baráttan fyrir fullu
sjálfstæði snerist að miklu leyti um að
skapa Islendingum nýja sjálfsmynd. Þetta
ferli kostaði tilfínningalega togstreim, sem
sjá má af því sem framar kom fram um
bændur og skoðun þeirra á sannleiksgildi
fomsagnanna. Það var hluti af þessu ferli er
stærsti stjórnmálaflokkur íslands, Sjálf-
stæðisflokkurinn, var stofnaður árið 1929,
eftir að hinni eiginlegu sjálfstæðisbaráttu
var lokið. En nafn flokksins vísaði reyndar
til tvenns konar sjálfstæðis, sjálfstæðis
þjóðarinnar og sjálfstæðis einstaklingsins.
Nafnið á Sjálfstœðufólki eftir Halldór Lax-
ness (1934-1935), þar sem dyggðum
þjóðarinnar er hampað en þjóðernishyggj-
an um leið kmfin án vægðar, er annað dæmi
um hvemig baráttan fyrir sjálfstæði hreyfði
við mönnum á sterkan hátt — og ólíkir
hópar kepptu innbyrðis um nýjar skilgrein-
ingar á nútíð og fortíð.
Við þessar aðstæður verður þörfin fyrir
trausta sjálfsmynd þjóðarinnar áberandi í
skrifum margra íslenskra höfunda og náði
það að sjálfsögðu langt út fyrir raðir þeirra
manna sem boðuðu bókfestukenningu í
fornsagnarannsóknum.
Við skulum taka eftirfarandi umfjöllun
um læsi sem dæmi. Hana er að finna í
ritgerð um menntun íslendinga á 18. öld,
sem Hallgrímur Hallgrímsson bókavörður
birti árið 1925. Kaflinn um læsi á 18. öld
hefst með því að fjallað er um þann tíma en
46
TMM 1993:1