Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Side 107

framkvæmdum en færa athafnamönnunum
og/eða þeirra nánustu reyndar lítið annað en
hörmungar ef ekki harmleiki. Jafnframt fela
þessi verk í sér gagnrýni á það þjóðfélag sem
þrífst á því andlega fóðri sem þessir ógæfumenn
hafa innbyrt, það er reynt að skilja og skýra
ástæður þessaóstöðugleika, af hverju menn trúa
á mátt athafna sinna þótt þær séu pijónaðar úr
eins konar loftgarni. Það er athyglisvert að Guð-
mundur Andri og Einar reyna báðir að skýra
sögulegar og hugmyndalegar rætur gullgrafar-
anna út frá þjóðlegum goðsögum, goðsögum
um ,,sterka“ menn eins og Jón Sigurðsson og
Einar Ben. I Heimskra manna ráðum grúfir
skuggi „væringjans mikla“ yfir Lækjarbakka-
ættinni; Sigfús Killian flyst þarna upp í heiðina
í þeim tilgangi að grafa gull fyrir eitt af fyrir-
tækjum hans sem síðar fellur um sjálft sig eins
og öll hin en það kemur ekki í veg fyrir að hann
trúi áfram blint á hugsjón skáldsins um að
„breyta eyðisöndum í aldingarða“ og kennir
aumum smámennum sem: „endalaustteíja íyrir
fullhugum okkar, með lagaþvargi og reglugerð-
arsmíð“ (85) um að framkvæmdirnar ná ekki
fram að ganga. Og líkt og hann trúa öll böm
hans, systkinin frá Lækjarbakka á hetjuhugsjón
sem fólgin er í þessari hnitmiðuðu semingu:
„Einar Benediktsson var hinn sanni maður, sem
sigrar einn eða tapar“ (47).
Vel er dregið fram í bókinni að arfleið Einars
Ben. er jafnframt eins konar aulabárðaarfleið,
hann kom aldrei neinu í verk, næg voru áformin
en aldrei varð neitt úr þeim. Einn glæsilegasti
kafli bókarinnar fjallar um slíka dáð, björgunar-
afrek Bárðar Killians og félaga við ísafjarðar-
djúp þar sem þeir koma stærðar flutningaskipi
aftur á flot með ótrúlegum hætti en hafa ekkert
upp úr allri frægðinni nema skuldir. í þessum
kafla, sem og fleimm, verða ýkjumar og yfir-
gengilegar lýsingamar til þess að slá gróteskum
tóninum yfir í gagnrýni sem þó er alltaf tvíræð.
Jafnvel þótt allt þetta ævintýri sé til einskis
unnið er samt viss samúð með Bárði, lesandinn
getur ekki dæmt hann á einn veg eða annan,
einfaldlega vegna þess að sagan gerir það ekki.
Þessi afstaða kemur víða fram og verður stund-
um nokkuð stéttarleg. Ríka og fallega fólkið er
svo yfírkeyrt og óekta í sínum glansi meðan
þetta baslandi alþýðufólk viðheldur ákveðnum
skammti af mennsku, þrátt fyrir að það reyni allt
til að líkjast hinum hærra settu og sé á stundum
fremur illskeytt sjálft.
Endurmat
Þessa tvíræðni í siðferðisdómum hefur Milan
Kundera oft fjallað um í greinum sínum, skil-
greint hana sem eitt aðal skáldsögunnar og nefnt
hana skáldsöguvitund. I góðri skáldsögu verði
ekkert algert, þar verði ljósara en nokkurs staðar
hve fáránlegir siðadómar séu ef aðstæður eru
ekki vegnar og metnar og afstæði og fjölbrey-
tileiki mannlegrar hegðunar höfð í huga. En líkt
og í skáldsögum hans sjálfs þar sem án nokkurs
vafa má greina hugsun sem byggir á algemm
dómum, má einnig sjá hjá Einari slíka heildar-
mynd handan afstæðisins. Hún felst eins og
áður sagði í gagnrýni á athafnaæði og framfara-
hugsjón þessarar aldar og svo enn sé haldið
áfram að spyrða Heimskra manna ráð saman
við fyrrgreindar bækur Guðmundar Andra og
Ólafs Gunnarssonar (hér mætti einnig nefna
Skuggabox Þórarins Eldjáms og Hversdagshöll
Péturs Gunnarssonar), þá er í þessum verkum
rík endurskoðunarhyggja. Sú staðreynd að svo
margar skáldsögur á síðustu ámm skuli fjalla
um þetta efni bendir til ákveðinnar hugmynda-
baráttu, að goðsagnirnar um framfarir og at-
orkusemi í gamla stflnum séu fallnar en að
menn þijóskist við og þumbist eins og fjármála-
glæfrar síðustu ára sýna kannski best. En á hinn
bóginn virðist mönnum ljósara nú en nokkru
sinni að annað verði að koma í staðinn, vist-
fræðilegum og efnahagslegum takmörkum
stórframkvæmdanna er náð, það vantar nýja
hugsun um vandamál þjóðfélags og umhverfis.
Gagnrýni á peningahyggju er að sjálfsögðu alls
ekkert nýmæli í bókmenntum okkar, raunsæis-
stefnan var að stórum hluta byggð upp á slflcri
gagnrýni en úrlausnir hennar voru njörvaðar við
TMM 1993:1
97