Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Side 55

stöðu vísanir í trúarleg minni og sjálft kvæðið er byggt upp í anda kristilegrar
bókmenntahefðar með píslargöngu Krists sem fyrirmynd. Jónas kallar dýrin
„óvitringana ungu“ og þau eru aleiga drengsins sem hann er reiðubúinn að
varpa frá sér, „óvitringana“ vill hann ala við jötu til þess að bæta fyrir sekt
sína. Það er þó fyrst og fremst hin hreinguðfræðilega vísun í Abrahams
dýrðardœmi sem sýnir svo ekki fer á milli mála að hér er verið að fjalla um
guðfræði. Þessi vísun kemur reyndar dálítið hratt upp á lesandann og ekki
laust við að hún hangi svolítið utan á kvæðinu, sem er ólíkt Jónasi. Um leið
er þó ljóst að í þessari vísun er fólginn kjarni málsins, sjálft erindi kvæðisins.
Hér verður reynt að færa rök fyrir því að Grátittlingurinn sé trúfræðilegt
kennilcvæði; eins konar dæmisaga þar sem Jónas tekur til umfjöllunar ólíkar
hugmyndir um kristinn dóm og túlkanir á Biblíunni sem voru áberandi í
hans samtíma. Kvæðið geymir viðbrögð hans við þeirri guðfræðilegu um-
ræðu og verður ekki skilið til hlítar nema í því samhengi.
En þá þarf hins vegar að huga að tvennu; fyrst hinni ákaflega líflegu en
jafnframt flóknu umræðu um guðstrú og guðfræði á fýrri hluta 19. aldar og
svo hvernig þeirra sjái stað í hugleiðingum Jónasar sjálfs. Það er því óhjá-
kvæmilegt að taka hér lítinn krók og rifja í örstuttu máli upp meginþætti
guðfræðilegrar umræðu þessa tíma, enda ekki á hverjum degi sem lesendum
þessa tímarits er boðið upp á umræðu um hæfilega úrelta guðfræði.
II
Nítjánda öldin hefur stundum verið kölluð „langa öldin“ með skírskotun til
þess að hún hefjist í raun með frönsku byltingunni 1789, en ljúki ekki í raun
fyrr en fýrri heimsstyrjöldin er gengin yfir árið 1919. Þessir tveir atburðir
sem ramma inn öldina endurspegla ákaflega vel þróun hennar. Hún hefst
með bjartsýnni viðleitni til umbóta á mannlegu félagi, einstaklingurinn
uppgötvar smám saman mátt sinn og megin og telur sér um tíma flesta vegi
færa. Þessum skemmtilega umbrotatíma lýkur síðan með miklum ósigri
hinnar sterku trúar á mannlega skynsemi.
Þessar umbyltingar í hugsun manna um sjálfa sig og samband manns og
heims stefndu flestar í átt að auknu frelsi og hlutu því að einhverju leyti að
beinast gegn kirkjunni sem hafði verið andlegt og veraldlegt yfirvald öldum
saman. í upphafi 19. aldar gerist það síðan, sem kalla má nýtt, að menn leyfa
sér í alvöru að vefengja hefðbundinn trúarboðskap kirkjunnar og áherslur
hennar. Af þessu leiðir að guðfræði 19. aldar er að því leyti heillandi við-
fangsefni að þar koma margir hlutir saman sem einkenna öldina. Þar takast
menn á við það brýna verkefni að reyna að laga hinn trúarlega arf, hina
TMM 1996:3
53