Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 70

við: „Laungu síðar setti ég saman skáldsöguna Sjálfstætt fólk þar sem allar
hugmyndir fara vitandi vits í þveröfuga átt við Hamsun um vandamál
bænda.“5
* * *
Vandamál bænda — líklega hefur Hamsun þekkt þau betur á eigin skrokki
en Halldór. Hann var fæddur 1859, og uppvaxtarár hans í Norður-Noregi
voru mörkuð fátækt og basli, rétt einsog hann varð snemma að sjá fyrir sér
með ýmiss konar daglaunamennsku og hafði því fjölbreytileg kynni af því
sem menn kölluðu þá þegar „kreppu landbúnaðarins“. Snemmbærar til-
raunir hans til að verða eitthvað í Ameríku mistókust sem kunnugt er, og
sagt er að þar hafi hjarta hans slegið með svo gerólíkum utangarðshópum
sem nýsigraðri yfirstétt Suðurríkjanna annars vegar og stjórnleysingjum
stórborganna hins vegar.6 Hvorugur hópurinn átti upp á pallborðið í þeirri
Ameríku sem Hamsun fýrirleit uppfrá þessu, og taldi algerlega menningar-
snautt samfélag (má minnast þess að það er þangað sem Eleseus í Gróðri
jarðar heldur og bregst með því föður sínum).
Sú bók sem fremur en nokkur önnur birtir nýja öld í norrænum prósa,
skáldsagan Sultur frá árinu 1890, bókin um „fínlegar sveiflur viðkvæmrar
mannssálar“ einsog Hamsun orðaði það sjálfur í bréfi til Brandesar,7 verður
heldur ekki talin lofsöngur um stórborgarlíf eða fjöldasamfélag. Samt er
hetja hennar, nútímalegt taugabúnt svo aftur sé vísað til höfundarins, rekin
áfram af einhverju því hungri sem maður getur ekki ímyndað sér að ísak frá
Landbroti hefði getað satt með allri sinni jarðrækt. í Sulti birtist nýr tími
skáldsögunnar, tími þar sem könnun sálarmyrkviða hefur leyst átök milli
persóna af hólmi, tími þar sem gjáin milli skapgerðar og athafnar er að verða
óbrúanleg, þar sem siðferðileg afstæðishyggja er komin í stað fastskorðaðs
siðgæðismats — ekkert annað norrænt verk utan kannski Infernó Strind-
bergs er jafn hreinræktað afsprengi fagurfræði aldarlokanna. Að þessu leyti
er fyrsta skáldsaga Hamsuns, sagan þar sem hann vildi feta í fótspor Dostó-
jevskís og fylgja sálinni allt að dyrum vítis, „nútímalegri“ en nokkurt það
verk sem hann skrifaði síðar.
Það sýnist óravegur frá Sulti til hinnar glaðbeittu afturhvarfshyggju í
Gróðri jarðar. Að sönnu hafði Hamsun skrifað verk í millitíðinni þar sem
gagnrýni nútíma siðmenningar er að nálgast fýrirlitningu, rétt einsog nátt-
úran hafði tekið á sig skýrari mynd sem athvarf hrjáðra borgarsálna. Lotning
Hamsuns fyrir náttúrunni birtist í Pan og Viktoríu, og með angurværum blæ
líka í verkum einsog Den sidste glæde, en það er fyrst með Gróðri jarðar sem
hún fær allt að útópíska mynd, jákvæða útmálun sem öðru fremur gladdi
Nóbelsnefndina árið 1920.
68
TMM 1996:3