Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Side 83

Halldór Laxness var of ungur og of fjarri til að upplifa fyrri heimsstyrj-
öldina með þessum hætti. Hann var á þriðja áratugnum eindreginn boðandi
nútímamenningar í allri sinni íjölbreytni, frá kvikmyndahúsum til
drengjakollsklippingar. Þegar þessi boðun hans fékk sósíalískan blæ, var það
ekki síst tækni- og vísindahyggja sósíalismans sem hann hreifst af, einsog
Alþýðubókin ber vitni um. Þessi fremur einfalda þjóðfélagslega sýn er ein
skýringin á upphaflegum stuðningi Halldórs við Sovétríki Stalíns, en þangað
gat hann í bókstaflegum skilningi sótt sér skoðun á vanda bænda.
Jafnvel í bjartsýnustu bók sinni, Gróðri jarðar, boðar Hamsun ekki annað
en að best sé að treysta á sjálfan sig og halda sig fjarri allri nútímamenningu.
Slíkt viðhorf hlaut að vera dauðadæmt í augum Halldórs, frumstætt líf í
íslenskum sveitum var honum lifandi sönnun þess. Það hlaut að vera mann-
fjandsamlegt að ætla fólki þetta hlutskipti. En eitt er yfirlýst viðhorf höfunda,
annað skáldverkin sjálf.
Þar veldur miklu að raunsæisformið hentar ákaflega illa til boðunar. Það
lifnar í togstreitunni milli frásagnarlistar og gildismats, þegar nautn textans
gengur í berhögg við boðun söguhöfundar.26 Að nokkru var auðvitað báðum
höfundum þetta Ijóst. Báðir fjölluðu oft í skáldsöguformi af mikilli víðsýni
um mál sem þeir höfðu skrifað mjög einstrengingslegar greinar um. Hér
nægir að bera saman Sölku Völku og Alþýðubókina, eða umfjöllun Hamsuns
um útburð nýfæddra barna í Gróðri jarðar og svo gífuryrtar greinar hans
um sama mál frá öðrum áratugum aldarinnar.27
Þessi innbyggða mótsögn raunsæisformsins kemur líka fram í þeim bók-
um sem hér hafa verið ræddar. Sem fyrr segir er djúprætt írónía fólgin í því
að fyrirmyndarmaður orðmeistarans Hamsuns skuli nánast vera mállaus.
En eins getum við velt því fyrir okkur hvort það sé ekki höfuðeiginleiki
þrjóskunnar, fremur en skortur á pólitískri glöggskyggni, sem verði Bjarti að
falli. Eru það elcki einmitt hin ofvöxnu persónueinkenni, sem Halldór hafði
svo gaman af að lýsa, sem gera það verkum að Bjartur er ekki húsum hæfur?
Sem sögumenn eru báðir höfundar sammála um að besta söguefnið sé fólk
sem ekki hefur verið aðlagað nútímasiðmenningu — á mörkum hennar og
náttúrunnar sé hreyfiafl frásagnarlistarinnar að finna. Hamsun gerði sér ekki
mikla rellu útaf siðferðilegum tilgangi skáldskaparins. Halldór ætlaði frá-
sagnarlistinni á þessum tíma hins vegar mannbætandi hlutverk sem —
næðust þjóðfélagsleg markmið hins vísindalega sósíalisma — yrði að lokum
til þess að ekki yrði lengur frá neinu að segja. Báðir höfðu höfundarnir hins
vegar jafn gaman af einförunum þrjósku, ísak í Landbroti og Bjarti í Sumar-
húsum, og voru sammála um að slíkir menn ættu hvergi heima nema uppá
heiði, í glímu við frumöfl náttúrunnar.
TMM 1996:3
81