Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Blaðsíða 91

Slíkar spurningar eru auðvitað alveg fánýtar. Sagan verður aldrei sögð í
viðtengingarhætti. Nógu er örðugt að gera sér grein fyrir því, sem gerðist,
þó að ekki sé farið að bollaleggja um það sem hefði getað gerst ef eitthvað
annað hefði gerst eða ekki gerst.
En svo að ég svari spurningunum þá held ég að við hefðum þokast í átt
til stjórnarfarslegs sjálfsforræðis vegnar þjóðernisrómantískra hugmynda og
almennrar pólitískrar þróunar í Evrópu á 19. öld þó að starf Jóns Sigurðs-
sonar hefði aldrei komið til, en sjálfsagt hefði sjálfstæðisbaráttan orðið með
allt öðrum hætti.
Ég held hins vegar að þingeyskt mannlíf hefði verið allt annað um síðustu
aldamót án Benedikts á Auðnum. Þó var langt frá að hann mótaði það einn.
Stundum, þegar menn leita skýringa á menningarrisi eða blómaskeiði,
grípa þeir til efnahagslegra orsaka. Þá má heyra sagt sem svo: Menningar-
og félagslíf blómstraði við Breiðafjörð fyrr en á öðrum svæðum því að
fjörðurinn var matarkista og þar hafði fólkið ekki liðið sama skort og íbúar
annarra byggðarlaga. Sama hefur reyndar mátt heyra um þingeysku bylgjuna
sem menn rekja þá til Mývatnssveitar og þakka matargnótt silungs og
sauðakjöts af Austurfjöllum.
Eitthvað kann að vera hæft í því að langsoltinn lýður sé ekki líklegur til
félagslegra eða menningarlegra afreka og sjá þurfi fyrir einhverri lágmarks
fullnægingu lífsþarfanna áður en menn hefjast handa um listræna sköpun
eða félagslega starfsemi.
Hitt virðist þó mesta falskenning að efnahagsleg eða líkamleg velsæld ein
og sér fæði sjálfkrafa af sér menningarlegt ris. Því fer fjarri að menning
blómstri sérstaklega þar sem feitastir kjötkatlar sjóða.
„Neyðin kennir naktri konu að spinna.“ Á þeim spakmælum hefjast
ávarpsorð til lesenda í fýrsta hefti félagsblaðsins Ófeigs sem kom út í febrúar
f 890 og þeir undirrita allir Benedikt á Auðnum, Pétur á Gautlöndum og séra
Árni á Skútustöðum. Slíka töldu þeir rótina að stofnun Kaupfélags Þingeyinga
og þeir héldu áfram: „Neyðin hefir kennt oss að spyrna gegn ánauð, ofríki og
afvegaleiðslu innar dönsku selstöðu hjá oss og að sníða stakk eftir vexti.“
Heyrt hef ég þá kenningu og þykir hún nokkuð góð, að sérhver lýðhreyfmg
vaxi af sárri þörf eða neyð. Fyrst rís fólk upp vegna þess sársauka sem bítur
það sjálff. Næsta stig til þess að hreyfmgin nái fjöldafylgi er að klæða þörfina
í búning hugsjónar.
Það varð hið sögulega hlutverk Benedikts á Auðnum og samherja hans að
klæða lífsþörf Þingeyinga í búning hugsjóna. Og það var hann öðrum fremur
sem sneið búninginn að samtíma tísku evrópskra menningarþjóða. Það
gerði hann með bókakaupum sínum, lestri þeirra og því töfrabragði, sem
sem hann kunni, til að fá sýslunga sína til að lesa þessar bækur.
TMM 1996:3
89