Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Síða 113

Guðbergur Bergsson
Hugmyndir um fegurð
Ég veit ekki með vissu fremur en aðrir hvað það merkir þegar sagt er: „Þetta
er fagurt." Sé farið langt aftur í tímann til að leita að merkingunni er vert að
geta þess að t.d. á tímum Hómers var ekki byrjað að fjalla um hugtakið fegurð
með vitsmunalegum hætti heldur virtust ljóðskáldin tengja það hugmynd-
um um kraft, getu og fullkomnum. Við íslendingar höfum ekki heldur velt
fegurðinni vandlega fyrir okkur, hvorki í listum né t.d. hvað hegðun varðar.
Við látum okkur venjulega nægja að tengja hana tilfmningum sem við berum
eða teljum okkur bera til landslags, en heimahaganna öðru fremur. fslenskt
fegurðarskyn er varla fjölskrúðugra en það sem við virðumst hafa erft um
aldir og ævi úr Njálu, þegar Gunnar er látinn segja að sér þyki Hlíðin vera
fögur. Síðan skilgreinir hann í meginatriðum ástæðuna, einkum hvað lit og
áferð varðar, af því akrarnir eru bleikir og túnin slegin. Formin eru aftur á
móti huglæg og lesandandans að ráða fram úr hvort þau eru hæðabungur,
ferhyrnd eða hringlaga. í framhaldi af þessu er nokkuð augljóst hvaða innri
áhrif fegurðin vekur: ást sem fjötrar. Hún verður til þess að Gunnar getur
ekki slitið sig frá henni og farið. Þannig bindur hið ytra það sem innra býr;
fegurðin fjötrar manninn við heimahaga sína. Yfir þetta höfum við sjaldan
komist í listum og lífsmáta, hversu mikið sem þjóðfélagshættir okkar hafa
breyst: fegurðarskynið tengist landslagi og tryggð.
Þegar gripið er til orðanna: „Þetta er fagurt“ býr líklega að baki eitthvað
sem bendir til þess að lögun eða hlutarins eðli hafi haft þau áhrif á huga
mælandans að hann láti sér ekki nægja að hluturinn sé til heldur verður hann
honum að einhverju leyti hjartfólginn. Kannski hefur útlit hans og smíð
fallið saman við innihald og þau form sem voru fyrir í huga áhorfandans.
En öðru fremur hefur mælandinn stillt hlutnum upp við eitthvað, venjulega
sams konar en þó verri hlut sem hann telur vera ljótan. Án viðmiðunar og
fundinnar hliðstæðu er engin skynjun til á fegurð.
Segjum að í þessu tilviki sé um kaffikönnu að ræða. Við segjum: „Kannan
er falleg!“ og þá er viðbúið að við höfum ósjálfrátt borið hana saman við
aðra eða að minnsta kosti hugmynd okkar um hvernig könnur eiga að vera,
annað hvort fallegri eða ljótari en sú sem við sjáum. Ef ekki væri til önnur
TMM 1996:3 111
L