Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Qupperneq 97

Örn Ólafsson
Upplýsing í gegnum
þjóðsögur
Um Ólafs sögu Þórhallasonar eftir Eirík Laxdal
Lesendur þessa munu flestir þekkja skáldsögurnar um Róbinson Krúsó (eftir
Daniel Defoe, 1719) og Ferðir Gullivers (eftir Jonathan Swift, 1726). Þær eru
nú einhverjar kunnustu barnabækur heims. En þær voru báðar ætlaðar full-
orðnum lesendum þegar þær birtust, enda var hugtakið barnabókmenntir
naumast til þá, og fáum blandaðist hugur um að Ferðir Gullivers væri
grimmileg þjóðfélagsádeila, vart við barna hæfi. Báðar sögurnar segja frá
venjulegum Vestur-Evrópumanni, sem verður skipreika á framandi slóðum.
Þar steðja að margar hættur og vandkvæði, sem þeir félagar eru úrræðagóðir
að leysa. I því sambandi gefst Róbinson einkar vel kristilegt líferni, og leiðir
það hann reyndar til þessa heims auðlegðar. Hann verður að spjara sig í ein-
verunni lengstum, uns hann eignast þræl, en Gulliver finnur íyrir margbrot-
ið, stéttskipt þjóðfélag, mjög með sama sniði og þá var í Englandi, aðeins er
allt miklu minna að líkamsvexti.
Þessar sögur eru afsprengi ferðasagna og landalýsinga sem einkum urðu
áberandi eftir landafundina miklu tveimur öldum fyrr. Og það tíðkaðist víð-
ar á þeim tíma að skrifa þjóðfélagsádeilu í gervi ferðasagna. Fimm árum fyrr
en Ferðir Gullivers birtust Persabré/Frakkans Montesquieu. Enþað skáldverk
er safh sendibréfa sem Persinn Rica á að hafa skrifað til heimalands síns frá
Frakklandi. Siðir og fyrirbæri sem Frakkar litu á sem sjálfsagða hluti, eru
þannig sýndir sem framandi, siðlausir og fáránlegir, í lýsingu sögumannsins
langtaðkomna.
í þessum ævintýralegu og spennandi frásögnum sýnir sögumaður fýrst og
fremst viðbrögð Vesturlandamanns við framandi umhverfi - út frá ríkjandi
siðgæðishugmyndum, þetta eru hinsvegar ekki þroskasögur. Þessar tvær
ensku skáldsögur voru stældar hvað eftir annað víðsvegar um Evrópu næstu
áratugi. Ferðir Gullivers varð þannig fyrirmynd skáldsögu Lúðvíks Holberg,
Nikulás Klím, en sú saga birtist (á latínu) fyrst 1741 og var skömmu síðar
þýdd og útgefin á ýmis Evrópumál, á dönsku þegar á næsta ári. En þar segir
TMM 1999:2
www.mm.is
95