Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Síða 103

UPPLÝSING í GEGNUM ÞJÓÐSÖGUR
öld voru bæði til á prenti á dönsku og þýdd á íslensku í handriti (Einar Ólaf-
ur, bls. 103). Siðfáguð samtöl álfa og manna einkenna einnig víðfrægt
ævintýrasafn Frakkans Perrault frá lokum 17. aldar. Og Eiríkur gat víða orð-
ið fýrir bókmenntalegum áhrifum, hann kunni bæði þýsku og latínu, auk
dönsku. María telur hinsvegar að Ólafssaga sé einskonar skopstæling á ís-
lenskum riddarasögum og fornaldarsögum, og feli „með líkum hætti í sér
þjóðsöguna og sagan um riddarann sjónumhrygga [þ.e. Don Kíkóti eftir
Cervantes] rómönsuna“. Það mætti nefna til styrktar þessari kenningu, að í
lok 18. aldar voru fornaldarsögur og riddarasögur ekki aðeins vinsælt lestr-
arefni á íslandi, sem menn afrituðu og ortu rímur af, heldur voru menn þá
enn að semja riddarasögur. María bendir á þau sameiginlegu einkenni þeirra
og Ólafssögu, að þar segi frá kolbít sem fari út í heim, lendi í runu ævintýra
og hreppi að lokum sigurlaun. Sögubygging sé frjálsleg, allskyns þáttum
skotið inn í söguna, jafnvel tvinnaðir saman tveir eða fleiri söguþræðir. Loks
setji þjóðsagnaefhi og kurteisi svip sinn á þessar sögur. En til þess að vera
uppgjör við slíkar sögur þyrfti Ólafssaga að minna verulega á þær, en hún
minnir hvorki á riddarasögur né fornaldarsögur, stíll og persónur eru miklu
nær erlendum samtímasögum. Mjög líklegt virðist mér að sögur Eiríks séu
innblásnar af Nikulási Klím eftir Holberg. Aðalpersóna þar ferðast um und-
irheima og fær mikla uppfræðslu um siðvenjur þessara framandi þjóða í
skynsamlegum samtölum, einnig þar eru konur æðstu dómarar, margfald-
lega er sýnt fram á að ekki megi dæma fólk eftir útliti kynþátts þess, veist er
gegn hvers kyns hjátrú, o.fl. mætti telja2. Ólafur Þórhallason má því heita
sonarsonur Gullivers, Nikulás Klím er milliliðurinn. Virðist mér því verða
að hafna þessari kenningu Maríu. Auk þess gerir hún að mínum dómi of
mikið úr þroskasögu Ólafs. Enda þótt á honum dynji allskyns fræðsla á
hundruðum blaðsíðna þá er hann nokkurn veginn samur maður í sögulok
sem byrjun, fremur sögumiðja en að verulega beri á persónulegum sérkenn-
um. En allt um það og þótt frásögusnið sagna Eiríks sé með algengasta móti
samtímans, þá var frumlegt og djarft að gera langar skáldsögur úr íslenskum
þjóðsögum í lok 18. aldar. Til er lítið safh íslenskra þjóðsagna frá hendi Árna
Magnússonar öld eldra, en sínar sögur skrifaði Eiríkur áður en þjóðsagna-
söfnun hófst fyrir alvöru, s.s. Grimmsbræðra í Þýskalandi snemma á 19. öld,
„Danske folkesagn“ birtist 1818, og Jón Árnason hóf sína miklu söfnun ís-
lenskra þjóðsagna um miðja 19. öld. Sögur Eiríks hafa því mikið gildi sem
heimildir um íslenskar þjóðsögur. (Það rakti Einar Ólafur í bók sinni, en
María Anna mun rækilegar, bls. 143-233.) En mér virðist að Eiríkur hafi
notað þann efnivið til að ná til -hjátrúarfulls- hugarheims íslenskrar alþýðu,
til að geta síðan breytt þeim hugarheimi að hætti Upplýsingarinnar, eins og
hér hefur verið rakið. En helstu Upplýsingarmenn svo sem Hannes Finnsson
TMM 1999:2
www.mm.is
101