Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Blaðsíða 136

JÓN KARL HELGASON
Laxness, Sigurðar Nordals og fleiri „höfunda" um íslendingasögurnar sem
„bókmenntir":
En með þessari nýju hugmynd var allt búið í haginn fyrir myndbreyt-
inguna [frá skáldinu til höfundarins]: skáldið sem gekk fyrir konung
rann nú saman við nafnlausan höfundinn sem skapaði heimsbók-
menntir í óbundnu máli, „bóksögur“, og persónugerfingur þeirra í
nútímanum var Halldór Laxness. Ef þessi túlkun er rétt, mætti segja
að Drangeyjarsundið og Nóbelshátíðin „kallist á“: í fyrra skiptið vann
nútímamaður á nýjan leik frægðarverk fornkappa, í síðara skiptið
stóð annar nútímamaður í sama hlutverki og forn skáld og tók við
tékka úr hendi jöfurs. (s. 142-43)
Ég hef ekkert við þessa túlkun að athuga en vek athygli á að kveikjan að
minni túlkun voru ummæli samtímamanna Halldórs Laxness sem benda
fullt eins og jafnvel frekar til samsömunar íslenskra nútímahöfunda við
fornar hetjur en við forn skáld. Hér má tilfæra lýsingu Ragnars í Smára á
frammistöðu Halldórs á Nóbelshátíðinni 1955: „Komu mér í hug ýmsar
myndir úr sögunum þar sem sagt er frá því er landar okkar gengu fyrir kon-
unga, og skildi ég nú betur en áður að slíkar heimsóknir voru færðar í letur af
skáldum.1115 Skýrara dæmi er þó að finna í grein frá árinu 1949, sem ég vitna
einnig í, þar sem Kristinn E. Andrésson lýsir glæstum höfúndarferli Gunnars
Gunnarssonar. Kristinn segir Gunnar vera nútímaútgáfu af fornsagnahetj-
unni er „gerist konungi handgenginn, vinnur með honum óendanleg afrek,
er mesta hetja sem sögur fara af allt til Miklagarðs, stökkvir hersveitum óvina
á flótta, gengur í hauga effir gulli, hleður skip sín gersemum“, en tekur svo
einn vetur ógleði mikla því hann vill út til íslands.16 Hér hefði ef til vill legið
betur við að líkja Gunnari við fornskáldin. Sú samlíking gat aft ur á móti ork-
að tvímælis á tímum íslenskrar þjóðernisvakningar: Hvaða íslenskur nú-
tímahöfundur kærði sig um að teljast hirðskáld erlends valdhafa? Samlíking
höfúndarins og hetjunnar var í sjálfu sér nógu tvíræð. Þannig er athyglisvert
að Kristinn slær botn í umrædda hetjulýsingu með eftirfarandi orðum:
„Sjóli sá er Gunnar gekk á hönd er konungur listarinnar. Honum hefur hann
unnið öll sín afrek og hlotið frægð að launum."
Einar Már ræðir nokkuð um deilur fræðimanna um sagnfestu- og bók-
festukenningarnar og tengsl þeirra við mín viðfangsefni. Ég viðurkenni að
hafa leitt þær deilur að miklu leyti hjá mér en það gerði ég á þeirri forsendu
að töluvert hefur verið um þær íjallað á síðari árum og vísa ég lesendum mín-
um á þau skoðanaskipti.17 Kenningin um hetjuna og höfundinn var tilraun
til að tengja umræðuna um þetta efni íslenskri þjóðfélagsþróun og hug-
myndasögu. Ég stóðst samt ekki þá freistingu að benda á umtalsverð líkindi
134
www.mm.is
TMM 1999:2