Tímarit Máls og menningar - 01.12.1999, Page 60

SVAVA JAKOBSDÓTTIR
Vasa sandur né sær né svalar unnir, segir í þriðja erindi Völuspár.
Hér er einungis sagt frá því sem var ekki til. Skáld, sem hlýðir á þetta eða
geymir Völuspá í minni í því skyni að yrkja eftir henni áttar sig á því að völv-
an segir ekkert um land. Það er ekki sjálfgefið að land sé ekki til, en það er
augljóslega ekki eyja, það er ekkert haf umhverfis það, það eru því engin skil-
yrði til þess að líf kvikni og enginn efniviður til að skapa menn úr leir; hér
vantar bæði sjávarströnd og hafstrauma; það er ekki fyrr en á næsta skeiði
sem dvergar búa til mannlíkön úr leir og Borssynir finna tvö tré á landi.
Vegna samsvörunar milli heima getur þetta átt við lifandi tré eða tré sem
hefur rekið á land líkt og öndvegissúlurnar síðar. Óðinn, Hænir og Lóðurr
gefa þeim önd og líf, vit og hræring, ásjónu, mál og heyrn og sjón, klæði og
nöfn. Hér er kannski hin fyrsta persónugerving náttúrunnar.
Frásagnaraðferð völvunnar - að lýsa því sem var ekki, - er sameiginlegt
einkenni á lýsingum forkristinna paradísarhugmynda sem taldar eru indó-
evrópskur arfur.5 Þessum rithætti er beitt í frásögn af Ódáinsakri eða lifandi
manna landi. Spyrja má hvort hugmynd um ódáinsland liggi að baki lýsingu
völvunnar; þar var gnægð gulls, segir hún, er hún lýsir gullöldinni: „var þeim
vettergis vant úr gulli“. Og það er sérstaklega tekið ff am að sól og máni voru
saman í upphafi, þau eru ekki aðskilin á sérbrautum. í 5. erindi Völuspár er
Sól nefnd sinni mána, en sinni merkir hvort tveggja, félagi og hugur. Því má
skilja að þá var ekki dagur og ekki nótt, engin árstíðaskipti, enginn sjór og því
engar svalar unnir. Þá var enginn tími, engin elli og umfram allt enginn
dauði.
Hér virðist mér lýst forparadísartilveru á gullöld, sem er hliðstæða para-
dísar í Eden. Þrá eftir slíkri gullöld gnægðar þar sem ekkert skorti gat verið
hliðstæða eilífðarþrárinnar sem er svo sterk í rómantískum skáldskap nítj-
ándu aldar. Síðan segir völvan frá eigin endurminningum: Níu man ek
heima, níu íviðjur, mjötvið mæran fyr mold neðan“ segir hún. Frásögn ann-
arra, þ.e.a.s. lærdómurinn og endurminningar eru grundvöllur viskunnar
sem hún miðlar. Veraldarsagan hefst við aðskilnað sólar og mána. „Nú mun
hún sökkvast“, segir völvan í lok Völuspár. Frásögn hennar bendir til þess að
hún flétti saman þremur söguþráðum. „Ár vas alda“ getur bókstaflega verið
lýsing á Nóaflóðinu; saman við fléttist frásögn af falli Jarðar þegar eining
hnattanna splundrast. í hvoru tilvikinu sem er, er afleiðingin sú, að hin
horfna paradís stendur upp úr hafinu sem eyja en sú var trú miðaldamanna.
Til indó-evrópskrar hefðar rekjum við þá trú að skáldskaparmiðinum hafi
verið rænt og eiðrof framið. Rán Óðins er því jafngildi syndafalls og Sól,
máni og jörð fara skildar leiðir. Hjá Platóni er hnöttunum varpað út í himin-
geiminn.
Á þennan hátt fléttar völvan þremur sögum saman eins og Jónas Hall-
58
www.mm.is
TMM 1999:4