Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Síða 65

„OFBELDl KOMMÚNISTA VIÐ BORGARALEGA RITHÖFUNDA“
þekktum rithöfundum eins og Gunnari Gunnarssyni, Davíð Stefánssyni,
Tómasi Guðmundssyni, Guðmundi Hagalín og Kristmanni Guðmunds-
syni. Einnig er það ítrekað að gífurlegt vald hafi safnast á hendur eins manns,
Kristins E. Andréssonar, formanns Máls og menningar og ritstjóra tímarits
þess félags - hann hafi „með einu pennastriki á velmektardögum sínum
(getað) úrskurðað hvort ungur höfundur ætti sér viðreisnar von eða ekki“
(Alþbl. 29.07.1992)
Þessi ofsóknakennning er svo útbreidd að við sjálff liggur að gengið sé að
henni sem vísri furðu víða, m.a. í skrifum þeirra sem aldurs síns vegna muna
fátt um tíma hins rauða „ægiveldis“. Þó er þessi kenning byggð á oftúlkun,
einsýni og rangtúlkun mestan part. Hér verður reynt að rýna í þessi bók-
menntaár, einkum tímann frá 1930 og ffam yfir 1960, en þá verða flest þau
dæmi um pólitísk ærsl í bókmenntalífi sem eftirminnilegust hafa orðið.
II
Þegar menn riíja upp bókmenntaskrif þessara áratuga finna þeir vissulega
mörg dæmi um dómhörku sem ber pólitískan svip. Reyndar hafði flest mun
sterkari pólitískan lit á þeim tíma sem hér um ræðir en nú, þetta var tími
flokkaveldis: allir sem um munaði voru miskunnarlaust dregnir í pólitíska
dilka á hvaða sviði sem þeir störfuðu. En það kemur samt fljótlega í ljós að
það er mikil oftúlkun að tala um alveldi pólitísks ofstækis, hvað þá að ofstæki
eða dómharka séu á eina hlið. Það er í gangi augljós hneigð til að „halda með
sínum mönnum“ og halla þá á „hina.“ Sú hneigð er gömul og ný: lesendur
láta það hafa áhrif, misjafnlega sterk, á dóma sína um bókmenntir, hvort
hugmyndir og túlkun höfunda eru í takt við þau gildi sem þeim sjálfum eru
kær eða ganga þvert á þau. Sú hneigð var mun sterkari á fjórða áratugnum og
svo á árum eftir stríð þegar lesendur höfðu í mörgum greinum aðra afstöðu
til bókmennta en nú, komu þeim fyrir nær miðju tilverunnar og treystu
mjög á „sína höfunda“ sér til stuðnings í glímunni við tilveruna og samfélag-
ið. Samt er þessi tilhneiging ekki jafn fyrirferðarmikil og menn gætu haldið.
Þegar á heildina er litið dofna fljótlega allar línur, ekki síst þær pólitísku.
Bókaskrif á íslandi einkenndust lengi vel af velviljuðu, ástríðulitlu og al-
mennu tali um listræn tök og vel heppnaðar persónulýsingar og að gaman
væri að fá að heyra meira frá höfundinum - allt í þeim anda kunningjavin-
semdar og skólabræðralaga sem settu sterkari svip á bókmenntaumræðuna
en menn kæra sig um að muna. „Mínir menn“ eru alls ekki bara þeir sem
hugsa líkt og ég í pólitík—eins og vikið verður að síðar. Auk þess finnst flest-
um sem taka þátt í umræðunni að þeir þurfi að leggja sitt til að lofa bók-
menntalega viðleitni yfirleitt. Maður freistast stundum til að halda að
TMM 2000:3
malogmenning.is
63