Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2006, Blaðsíða 13

8
Tímarit um menntarannsóknir, 3. árgangur 2006
Að „veita ánægju og forðast sárindi“
Hún staðhæfir að skortur á mannasiðum sé eitt
stærsta félagslegt vandamál okkar tíma (1993).
Mannasiðirnir eru að hennar dómi hvorki þjónar
siðferðisdygðanna, né sjálfir siðferðisdygð eða
-dygðir, heldur tryggir samverkendur – og
raunar eldri en nokkur dygð. Mannasiðirnir og
dygðirnar vinna þannig einatt saman að því að
halda uppi friði og farsæld í samfélögum; en þá
sjaldan boð þeirra stangast á eiga mannasiðirnir
að njóta forgangs. Án mannasiðanna yrði
siðferðið seyrið.
Ef við skoðum dæmi Martin um árekstra
siðferðis og mannasiða sjáum við að skilningur
hennar á því hvað sé siðferðileg dygð er afar
þröngur. Martin nefnir að þegar fólk felli óbeðna
dóma um okkur upp í opið geðið á okkur sé það
skýrt dæmi um dygðina heiðarleika, en oftar en
ekki ættu góðir mannasiðir að trompa þá dygð.
Og þegar ókunnur borðnautur á veitingahúsi
bendir okkur á að maturinn sem við ætluðum
að panta sé of fituríkur segir Martin að hann
sé að viðhafa dygðina góðvild, en það að hann
láti þess orð gossa sýni að hann kunni sig ekki.
Það sem Martin gerir sér ekki grein fyrir er að
til eru siðferðilegar klípur þar sem ein dygð
rekst á aðra. Vel kann að vera að persónurnar
sem hún lýsir auðsýni dygðirnar heiðarleika og
góðvild, en það þýðir ekki að þær séu dygðugar
í heild við hinar gefnu aðstæður. Iðulega rekast
boð tveggja eða fleiri dygða á í hinu daglega
lífi okkar og þá reynir á næmi okkar fyrir
hinum sérstöku kringumstæðum: hvaða dygð á
að ráða. Í dæmunum sem Martin tekur myndi
ég álíta að tillitssemi ætti með réttu að trompa
heiðarleikann og góðvildina; og tillitssemi
er vitaskuld viðurkennd siðferðileg dygð.
Greining Martin byggist á þeirri ranghugmynd
að breytni manns við tilteknar aðstæður falli
skilyrðis- og vandræðalaust undir eina og
aðeins eina siðferðisdygð (eða einn og aðeins
einn löst) og sé þetta dygð sem ekki eigi við í
hinu gefna tilviki þá komi mannasiðirnir eins og
himnasending til að snúa okkur frá villu. Hún
seilist um hurð til loku: notar í raun boð dygða
sem hafa siðferðilegt gildi til að rökstyðja að
niðurstaðan sem hún vill að við komumst að
hafi sjálfstætt ósiðferðisbundið gildi.
Eins og við munum þá gekk kenning
Aristótelesar um vingjarnleikann einnig út
á sjálfstætt gildi hans: en það var sjálfstætt
siðferðilegt gildi – ekki ósiðferðisbundið –
sem gildi dygðar meðal dygða. Samkvæmt
greiningu hans yrðum við að segja um Beggu
að þótt hún auðsýni ýmsar siðferðisdygðir í
kennslu sinni þá skorti hana eina slíka dygð:
vingjarnleikann. Mér virðist það skynsamlegri
kostur en þeir sem reifaðir hafa verið í þessum
hluta ritgerðarinnar.
Vingjarnleiki sem dygð
í kennslu
Hin aristótelísku rök fyrir því að vingjarnleiki
sé raunveruleg, sjálfstæð siðferðisdygð hafa
umtalsverðar hagnýtar afleiðingar, ekki síst á
þeim fræðasviðum er tengjast samskiptum við
hópa sem standa höllum fæti af einhverjum
ástæðum: vegna aldurs, kyns, litarháttar,
sjúkdóma og svo framvegis. Það dýpkar til
dæmis skilning á þýðingu alúðlegrar framkomu
heilbrigðisstarfsfólks við sjúka og aldraða
að lýsa henni sem siðferðilegri dygð fremur
en einvörðungu sem þægilegu og hentugu
kurteisisatriði. Vöntun á siðferðilegri dygð
rýrir heilbrigðisstarfsmanninn sem fagmann;
brot á kurteisisvenju er hvimleitt en grefur ekki
nauðsynlega undan fagmennsku. Ég ætla þó
ekki að fjölyrða hér um vingjarnleika sem dygð
á heilbrigðisstofnunum heldur snúa mér að
þessari sömu dygð í kennslustofunni þar sem
ekki er síður mikilvægt að sýna aðgát í nærveru
sálna. Á báðum stöðum ríkir sérstakt samband
milli fagmanna og skjólstæðinga vegna þess að
hinir síðarnefndu eru svo augljóslega veikari
aðilinn. Jafnvel þeir sem eiga bágt með að
fallast á öll rök Aristótelesar fyrir vingjarnleika
sem almennri siðferðisdygð ættu að geta
samþykkt gildi hennar sem stöðubundinnar
dygðar við slíkar aðstæður.
Síðustu tvo áratugi eða svo hefur skilningur
glæðst verulega á hlutverki kennarans sem
siðferðilegrar fyrirmyndar og siðferðilegs
uppalanda, í kennslustofunni jafnt sem utan
hennar (sjá t.d. Carr, 1991; Campbell, 2003).